Parentification Ι

Mathias Hirsch

Απόσπασμα από το κείμενο: « Ενοχή και αίσθημα ενοχής σε συνάρτηση με χωρισμό και διαζύγιο.

—

5. Αντιστροφή ρόλων (Parentifizierung)

Το παιδί χρησιμοποιείται για την κάλυψη ναρκισσιστικών αναγκών, για την επούλωση της ναρκισσιστικής πληγής της μητέρας (Faimberg 1987). Αυτό προσπαθεί να συναισθανθεί την μητέρα του δοκιμάζοντας μέσα από μια αντιστροφή ρόλων να την φροντίσει, αποκαθιστώντας με αυτόν τον τρόπο μια βλάβη (Grubrich-Simitis 1979, S. 1006). Αν μέσα από αυτά τα ευρήματα μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα γύρω από την δυναμική των σχέσεων ανάμεσα σε ακραία τραυματισμένους γονείς και στα παιδιά τους – τότε θα μπορούσαμε να επιβεβαιώσουμε αυτά τα συμπεράσματα και για λιγότερο επιβαρυμένες απώλειες οι οποίες ωστόσο έχουν προκαλέσει τραυματισμούς.

Η Kogan με ένα παρόμοιο τρόπο περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά καθώς νοιάζονται για την ανεπάρκεια των γονέων τους, συγχωνεύονται συμβιωτικά μαζί τους. Επιδιώκουν μέσα από τις φαντασιώσεις τους να ξαναζωντανέψουν τον τραυματισμό των γονιών τους, με σκοπό να τον κατανοήσουν. Ταυτόχρονα προσπαθούν να κατασκευάσουν εκ νέου τα εσωτερικά αντικείμενα τους (των γονέων), πράγμα που συμβαδίζει με μια παραίτηση από τον δικό τους εαυτό. Οι διαδικασίες αυτές θυμίζουν τους μηχανισμούς της ‘’απορρόφησης’’ (Ferenczi 1933), της ‘’ιδιοποίησης’’(Faimberg 1987), της ‘’κλοπής’’  τμημάτων του εαυτού (Bollas 1987).

O Green μιλάει για μια πρωταρχική ταύτιση με ένα ενδοβεβλημένο αντικείμενο – αποτέλεσμα απώλειας, με τον ίδιο τρόπο που ο Ferenczi μίλησε για ένα ενδοβεβλημένο βίαιο αντικείμενο. Το παιδί αντιδρά με το ίδιο κενό. Μια ασθενής διηγιόταν αντίστοιχα:

«Είναι αδιάφορο αν εγώ είμαι εκεί». Αυτό αισθάνεται να της συμβαίνει  την στιγμή που έχει ξαναπροσπαθήσει μάταια να εμψυχώσει την μητέρα της, προτρέποντας την να μιλήσει. «Θα μπορούσα την ίδια στιγμή να είμαι κι εγώ νεκρή». Τώρα σκέφτεται: «Να δώσω ένα τέλος στην ζωή μου ή να μείνω κι εγώ έγκυος όπως η μητέρα μου;» Στην οποία όφειλαν να δώσουν νόημα ύπαρξης τα πέντε παιδιά της. «Μένω έγκυος και μετά παράγω άδεια παιδιά». Επεξεργαστήκαμε την προσπάθεια που έκανε η ασθενής ως παιδί να αναλάβει την ευθύνη για την μητέρα και την οικογένεια της. Γεμίζοντας τον εαυτό της όπως κάνει σήμερα με το σώμα της καταβροχθίζοντας ψυχαναγκαστικά την τροφή της. Τις στιγμές που αισθάνεται πως όλα αυτά δεν έχουν κανένα νόημα, σκέφτεται να αυτοκτονήσει. Σε συνειδητό επίπεδο αισθάνεται ένοχη στην βάση αυτής της οριοθέτησης. Το να μην είναι σε θέση να εκπληρώσει αυτά τα οποία ή ίδια ανέλαβε, στην βάση μιας αντιστροφής ρόλων. Όμως η ανάγκη να είναι «μητέρα για την μητέρα της», γεννιέται ήδη μέσα από ένα αίσθημα ενοχής, δηλαδή το αίσθημα πώς είναι υπεύθυνη για την κατάσταση της μητέρας. Αυτό σημαίνει πως το παιδί δεν γίνεται ένα με την μητέρα του, ούτε άδειο με τον ίδιο τρόπο όπως αυτή, αλλά τουλάχιστο τόσο αποχωρισμένο από αυτήν – ώστε να θέλει να την αλλάξει.

Όταν τα παιδιά αναλαμβάνουν μητρικές λειτουργίες για τους γονείς τους, τότε μιλάμε για αντιστροφή ρόλων (Parentification). Τα παιδιά ταυτίζονται – αναγκαστικά – με αυτές τις απαιτήσεις για να ξαναζωντανέψουν κατά κάποιο τρόπο τους γονείς τους. Μέσα από αυτό επιχειρούν να μετριάσουν το αίσθημα ενοχής πως προκάλεσαν διαζύγιο ή χωρισμό, ή πως δεν προσπάθησαν αρκετά να τον εμποδίσουν. Άλλα επειδή δεν θα μπορέσουν να εκπληρώσουν ποτέ αυτήν την υποχρέωση προκύπτει ένα επιπρόσθετο αίσθημα ενοχής – πως δηλαδή δεν τα κατάφεραν. Αμφιταλαντεύονται ανάμεσα σε ένα μανιακό αίσθημα ευφορίας πως είναι σε θέση να σώσουν τους γονείς τους και ένα καταθλιπτικό αίσθημα ενοχής πως σε αυτήν τους την προσπάθεια απέτυχαν (Kestenberg 1995, S. 197).

Μια άλλη μορφή του αισθήματος ενοχής βρίσκουμε στα αισθήματα ενοχής αυτών που επιβίωσαν ενός θανάτου, μιας καταστροφής κ.α. Η επιθυμία να ζήσει κανείς ή ακόμη και να ζήσει καλύτερα από ό,τι το αντικείμενο αγάπης (Modell 1971), τρέφεται κυρίως από τις συνηθισμένες επιθετικές επιδιώξεις κι ενδείξεις ζωτικότητας του – που στην σύγκριση τους όμως με τις αντίστοιχες της «νεκρής μητέρας» του, καθιστούν αδύνατο το να έχει επιτυχία ή να μπαίνει σε ανταγωνισμό. Πόσο μάλλον με τους τραυματισμένους γονείς του.

Με το ίδιο τρόπο ακόμη και οι οιδιπόδειες επιδιώξεις κατασκευάζουν υπό αυτές τις συνθήκες ένα αίσθημα ενοχής εξαιτίας της ίδιας τους της ζωτικότητας (Hirsch 1997). Παρομοίως, επιθυμίες αποδέσμευσης από τους γονείς, το δικαίωμα να έχει κανείς την γνώμη του ή ακόμη και να ζήσει την δική του ζωή – προκαλούν βαριά συναισθήματα ενοχής γύρω από και σχετικά με τους αποχωρισμούς.