Απόσπασμα από το κεφάλαιο ΙΙΙ. Αρχαιότητα και Μύθος.

—

Rolf Vogt

Η σχέση του Freud με την αρχαία μυθολογία

Οι δύο ρίζες του δυτικού πολιτισμού, η ελληνική-ρωμαϊκή αρχαιότητα και ο εβραϊσμός, δεν μπορούσαν παρά να είναι από την παιδική ηλικία οικείες, σε έναν άνθρωπο προερχόμενο από μια εβραϊκή οικογένεια, η οποία του παρείχε μια φερέγγυα ανθρωπιστική παιδεία. Γνωρίζοντας τους ελληνικούς και τους εβραϊκούς μύθους, ξεκινά από νωρίς να σκέφτεται τις κλινικές του εμπειρίες. Η διαδικασία αυτή δεν αποτέλεσε την πρωταρχική του επιλογή. Είναι η ιδιαιτερότητα της κλινικής του εμπειρίας – δεν κουράζεται να το επαναλαμβάνει – η οποία από την φύση της τον καθοδηγεί συνεχώς να αγγίζει τις ρίζες του δυτικού πολιτισμού.

Ως αποτέλεσμα γεννήθηκαν μέσα του οι δύο κύριες προσωποποιήσεις της κλινικής του θεωρίας. Ο Οιδίποδας και ο Νάρκισσος της ελληνικής μυθολογίας. Πολλές μυθικές φιγούρες εμφανίζονται στα γραπτά του. Από την ελληνική μυθολογία δίπλα στον Οιδίποδα και στον Νάρκισσο αναδύονται ο Δίας και ο Κρόνος, η Μήδεια, η Ύδρα, ο Προμηθέας, η Αριάδνη και ο Λαβύρινθος, οι Τιτάνες, η Μέδουσα καθώς και ο πλατωνικός μύθος του ανδρόγυνου από το συμπόσιο.

Από τον εβραϊκό μύθο: Ο Αδάμ, ο Ιωνάς, ο Ιωσήφ και οι αδελφοί του, ο Τομπίας.  Θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε σε αυτήν την σειρά εν μέρει και τον Μωυσή. Για την αντίληψη του Freud, γύρω από την οποία περιστρέφεται συχνά αυτή η μορφή, ο Μωυσής αποτελεί ένα μυθικά έντονα χρωματισμένο ιστορικό πρόσωπο.

Η σημαντικότερη μυθολογική αναφορά του είναι ο Οιδίποδας. Ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης, κατά έναν παράξενο τρόπο, δεν ενδιαφέρεται για τον μύθο του Οιδίποδα συνολικά. Σε αυτήν την περίπτωση θα λάμβανε υπόψη του όλες τις ελληνικές εκδοχές του μύθου. Προσανατολίζεται κυρίως από την τραγωδία του Σοφοκλή. Στα σημεία του δράματος που σταδιακά γίνεται σαφές πως πρόκειται για αιμομιξία και φόνο του πατέρα, ο ποιητής βάζει την Ιοκάστη να λέει: «Γιατί πολλοί άνθρωποι είδαν στα όνειρα τους τον εαυτό τους ενωμένο με την μητέρα τους. Κι αυτός που τα αντιμετωπίζει όλα αυτά ως ασήμαντα μπορεί να αντέχει πιο εύκολα το βάρος της ζωής» (Sophokles, zitiert nach Freud, G.W II/III, S. 270).

Σε αυτήν την θέση του δράματος ο Freud ανακαλύπτει στην αιμομιξία το πανάρχαιο υλικό από το οποίο φτιάχνονται τα όνειρα (“uralten Traumstoff”). Επιβεβαιώνει την διατύπωση του Σοφοκλή υποδεικνύοντας πως στα όνειρα εκφράζονται κυρίως οι ασυνείδητες φαντασιώσεις αιμομιξίας και πατροκτονίας (G.W. II/III, S. 262-273). Γι αυτόν τον λόγο πραγματεύεται αυτό το τόσο σημαντικό για την θεωρία του υλικό  στην ερμηνεία των ονείρων (1900). Εκκινώντας από την δική του συγκινησιακή κατάσταση, διαπιστώνει πως η συγκλονιστική επίδραση της τραγωδίας του Σοφοκλή ‘’Βασιλιάς Οιδίποδας’’ εξηγείται από ‘’μια φωνή στο εσωτερικό μας’’, η οποία είναι έτοιμη να αναγνωρίσει την καταναγκαστική βία του πεπρωμένου στον Οιδίποδα. Μιας και αυτό το πεπρωμένο:

«…θα μπορούσε να γίνει και το δικό μας γιατί το μαντείο μας επιβάλλει – ήδη πριν από την γέννηση μας – την ίδια κατάρα όπως και σε αυτόν. Ίσως ήταν για όλους μας μοιραίο, να απευθύνουμε τις πρώτες μας σεξουαλικές επιθυμίες προς την μητέρα, το πρώτο μίσος και βίαιη επιθυμία προς τον πατέρα. Τα όνειρα μας είναι σε θέση να μας πείσουν σχετικά με αυτό. Ο βασιλιάς Οιδίποδας ο οποίος σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του, αποτελεί την εκπλήρωση των επιθυμιών της παιδικής ηλικίας. […]  Ανατριχιάζουμε ενώπιον του προσώπου στο οποίο εκπληρώθηκε αυτή η αρχέγονη παιδική επιθυμία υπό το βάρος όλου του φορτίου της απώθησης που δέχθηκαν έκτοτε μέσα μας αυτές οι επιθυμίες» (G.W. II/III, S. 269).

Δύο χρόνια πριν γραφτούν αυτές οι γραμμές, σε ένα γράμμα του στον W. Fliess στις 15. 10. 1897, βρίσκουμε μια άμεση αναφορά στον εαυτό του, όταν ο Freud απευθυνόμενος στον συνομιλητή του, δηλώνει πως «ανακάλυψε στον εαυτό του, τον έρωτα για την μητέρα και την ζηλοτυπία ενάντια στον πατέρα» και πως εφεξής τα θεωρεί «ένα γενικευμένο γεγονός της πρώτης παιδικής ηλικίας». Τα ακόλουθα ορόσημα επαρκούν για τον Freud ώστε να θεωρεί δεδομένη την οικουμενικότητα του οιδιπόδειου συμπλέγματος:

Η ανάδυση της οιδιπόδειας θεματολογίας στους ασθενείς του και κυρίως στα όνειρα τους, η ανακάλυψη της στον εαυτό του αλλά και στην τραγωδία του Σοφοκλή καθώς και στον Άμλετ του Shakespeare. Ο Άμλετ δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει το συμβόλαιο που του αναθέτει το φάντασμα του νεκρού πατέρα του, να σκοτώσει δηλαδή τον θείο του, ο οποίος αφού σφετερίζεται το θρόνο δολοφονώντας τον βασιλιά, παντρεύεται την μητέρα του Άμλετ. Ο Freud ερμηνεύει την κωλυσιεργία του Άμλετ να φονεύσει τον θείο του και νέο βασιλιά της Δανίας, αποδίδοντας την σε αισθήματα ενοχής, μιας και ο ίδιος ο Άμλετ έχει διαπράξει στις φαντασιώσεις του ακριβώς το ίδιο για το οποίο οφείλει να εκδικηθεί κατ εντολή του πατέρα του (G.W. II/III, S. 271).

Αν και εισήγαγε την έννοια ενός οιδιπόδειου συμπλέγματος μόλις το 1910 στο άρθρο του Über Psychoanalyse (G.W. II/III, S. 271), στην πραγματικότητα συνέλαβε και διατύπωσε για πρώτη φορά την ιδέα το 1900 στην ερμηνεία των ονείρων (Die Traumdeutung). Αναζητώντας αποδείξεις για την υπόθεση του πως το Οιδιπόδειο αποτελεί  ανθρωπολογική σταθερά, επιλέγει αρχικά δύο βιολογικά δεδομένα: Την μακριά διάρκεια της παιδικής εξάρτησης του παιδιού από τους γονείς του καθώς και την εκκίνηση της σεξουαλικής ανάπτυξης σε δύο χρόνους. Τη πρώτη φορά στην πρώιμη άνθιση της σεξουαλικότητας ανάμεσα στο δεύτερο και στο πέμπτο έτος της ζωής και την δεύτερη στο καινούριο ξεκίνημα της με την είσοδο στην  εφηβεία μετά από μια λανθάνουσα περίοδο (G.W. XIII, S. 221).

Αυτά που αναφέραμε μέχρι τώρα συνοψίζουν την οπτική γωνία του Freud, κυρίως του τρόπου με τον οποίο θεώρησε το ζήτημα των ενορμήσεων. Σήμερα για πολλούς ψυχαναλυτές αυτή η πρώτη θεωρία των ενορμήσεων προσλαμβάνεται ως ξεπερασμένη. Είναι η πιο παλιά ανάμεσα στις τέσσερις ψυχολογικές θεωρήσεις της ψυχανάλυσης. Θεωρία της ενόρμησης (Freud), Ψυχολογία του Εγώ (Ego-Psychology), Θεωρία των αντικειμενότροπων σχέσεων (Object-relation Theory), και Ψυχολογία του Εαυτού (Self-Psychology).  Στην εποχή μας φαίνεται να κυριαρχεί η θεωρία των σχέσεων με το αντικείμενο. Προσωπικά θεωρώ πως η ψυχανάλυση δεν μπορεί να παραιτηθεί από τις θεμελιακές της αναφορές, τις σχετικές με την ενόρμηση, χωρίς να κινδυνεύσει μακροπρόθεσμα με απώλεια της φρεσκάδας της και της ταυτότητας της.

Η φροϋδική έννοια της ενόρμησης (Der Trieb) δεν υπήρξε ποτέ μια βιολογική κατηγορία, αλλά πάντοτε μια σύλληψη, η οποία εξαιτίας της διαμεσολαβητικής της θέση ανάμεσα σε βιολογία και ψυχολογία δεν μπορεί να αποτελέσει ένα κοινό παρονομαστή. Στην σύλληψη του Freud η ενόρμηση γεννιέται (η σεξουαλική ενόρμηση πάνω από όλα) – κυρίως μέσα από ένα βίωμα εντός μιας σχέσης (G.W. V, S. 123) και με αυτόν τον τρόπο η ίδια διαμορφώνεται, με την έννοια ενός ‘’πεπρωμένου της ενόρμησης’’ (G.W. X, S. 232)

Ο Jean Laplanche μπόρεσε να προσδώσει στην θεωρία του Freud σχετικά με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και την σεξουαλική ενόρμηση μια θέση στην σημερινή ψυχανάλυση. Δίνοντας μας εξαιρετικές ερμηνείες πάνω στην φροϋδική’’ θεωρία της αποπλάνησης ‘’ σύμφωνα με την οποία οι παιδικές σεξουαλικές συγκρούσεις μπορούν να εξηγηθούν σε μεγάλο βαθμό μέσα από περιστατικά πραγματικών αποπλανήσεων εκ μέρους ενηλίκων προσώπων.  Με λεπτομερείς σηματοδοτήσεις του φροϋδικού έργου, όπως μόνον οι γάλλοι ψυχαναλυτές είναι σε θέση να πραγματοποιήσουν, μπόρεσε να συνάγει την ψυχολογική σημασία της σχέσης με το αντικείμενο ως πεμπτουσία της θεωρίας για την ενόρμηση.

Στο έργο του «Η γενική θεωρία της αποπλάνησης» (1988) αναδεικνύει πως το οιδιπόδειο δεν ξεπηδά από το παιδί ενδογενώς, αλλά αποτελεί την ταραγμένη αντίδραση του στις ασυνείδητες σεξουαλικές φαντασιώσεις των ενηλίκων γύρω από αυτό (το παιδί). Μια θέση που επίσης δεν αντιλέγει την κλινική εμπειρία. Η απαγόρευση της αιμομιξίας ως περιορισμός που μας επιτάσσεται γλωσσικά, συλλογικά και πολιτισμικά, είναι κάτι που υφίσταται πριν από κάθε προσωπική δομή του βιώματος. Συνυπολογίζεται εδώ η φροϋδική παραδοχή ενός συλλογικά προϋφιστάμενου απέναντι στο προσωπικό βίωμα – αλλά δίχως φυλογενετικές αιτιάσεις.

Με μια παρόμοια πρόθεση όπως ο Laplanche, ο George Devereux, χρησιμοποιώντας διαφορετικές εκδοχές του οιδιπόδειου μύθου, μπόρεσε να αποδείξει το 1953 στο κείμενο του ‘’Why Oedipus killed Laius?’’ πόσο λίγο η δράση και πόσο περισσότερο η αντίδραση στις καθηλώσεις και συγκρούσεις των γονέων του – καθορίζουν την συμπεριφορά του. Καθώς και πόσο έντονα επαναλαμβάνει ο Οιδίποδας σημαντικά μέρη από το πεπρωμένο του πατέρα του. Πέρα από αυτό ο Devereux ενεργοποιεί εκδοχές του μύθου, οι οποίες φωτίζουν την ομοφυλόφιλη πλευρά του οιδιπόδειου συμπλέγματος, την αγάπη του ήρωα για τον πατέρα του καθώς και την αντιπαλότητα με την μητέρα του για χάρη του πατέρα.

Μια επισκόπηση των ψυχαναλυτικών ερμηνειών του μύθου μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως για τους ψυχαναλυτές ο οιδιπόδειος μύθος όπως και στο παρελθόν αποτελεί το σημαντικότερο μυθολογικό μοτίβο. Το περιεκτικότερο ψυχαναλυτικό έργο σχετικά με την μυθολογία είναι το ‘’Das Inzest-motiv in Dichtung und Sage’’, που εκδόθηκε το 1912 από τον Otto Rank. (Η υπόθεση της αιμομιξίας στην ποίηση και τους θρύλους). Υπήρξαν κι άλλοι μαθητές του Freud που επεξεργάστηκαν τον κεντρικό μύθο της ψυχανάλυσης. O Karl Abraham (1909) ασχολήθηκε με την συμβολική σημασία του αριθμού τρία (3) στο μύθο του Οιδίποδα. Ο Sandor Ferenczi (1912) με την διαμόρφωση της αρχής της ηδονής και της αρχής της πραγματικότητας. Ο Theodor Reik βλέπει στην συνάντηση του Οιδίποδα με την Σφίγγα μια νέα αντιπαράθεση ανάμεσα σε πατέρα και γιο – συνδεδεμένη αυτήν τη φορά με θρησκευτικά στοιχεία. O Mark Kanzer (1950,1964) αναλύοντας την τριλογία Αντιγόνη, Οιδίποδας τύραννος, Οιδίποδας επί Κολωνό παρακολουθεί την επιμονή των συγκινησιακών συγκρούσεων (αιμομικτική αγάπη, ανταγωνιστική αντιπαλότητα, φαντασιώσεις μεγαλείου) στην διαδοχή τριών γενεών. H Ava Siegler (1983) ερευνά την συμφωνία και την διαφορά ανάμεσα σε οιδιπόδειο μύθο και οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Ο Rolf Vogt (1986)  δοκιμάζει να λάβει υπόψη του όλες τις παραλλαγές του μύθου και τη θεματολογία γύρω από την Σφίγγα (ζωγραφική αγγείων, ανάγλυφα). Ο John Steiner (1990) προσανατολισμένος στο έργο της Melani Klein και του Wilfred Bion, ερευνά την άρνηση της αλήθειας στον Οιδίποδα επί Κολωνό και την πτώση του, μέσα από την παρατήρηση ενός συνολικού αισθήματος παντοδυναμίας. Τέλος Ο Nicholas Rand (2001) ασκεί κριτική στην επιμονή των ψυχαναλυτών στο ζήτημα της πατροκτονίας και της αιμομιξίας αναδεικνύοντας πόσο έντονη είναι η διαλεκτική της συγκάλυψης και της αποκάλυψης μυστικών στον οιδιπόδειο μύθο.

Η φροϋδική μέθοδος ερμηνείας των μύθων

Πάνω από όλα το όνειρο όπως και η νεύρωση αποτελούν το κυρίαρχο παράδειγμα στην φροϋδική κατανόηση των μύθων. Η μέθοδος της ερμηνείας των ονείρων προχωρά λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τους ‘’ελεύθερους συνειρμούς’’ που κάνει αυτός που διηγείται το όνειρο του και μεταφράζοντας τα σύμβολα με τρόπο που υπερβαίνει την ατομική σημασία που τους προσδίδει ο αναλυόμενος – συμπεριλαμβάνοντας τους τρόπους με τους οποίους ο αναλυτής κατανοεί την συμβολοποίηση.

Στο ερμηνευτικό έργο κατανόησης ενός μύθου λείπουν οι ελεύθεροι συνειρμοί αυτού που ονειρεύτηκε και γι αυτό αντικαθίστανται από τους στοχευμένους συνειρμούς του ερμηνευτή Freud. Οι συνειρμοί του προέρχονται από την κλινική του εμπειρία, από την θεωρία του και τις γενικές του γνώσεις. Η ευστοχία των ερμηνευτικών εγχειρημάτων επανεξετάζεται με βάση το μυθολογικό κείμενο. Για παράδειγμα, σε μια εργασία που εκδόθηκε μετά τον θάνατο του με τίτλο ‘’Το κεφάλι της Μέδουσας’’ (Das Medusenhaupt, G.W. XVII, S. 45-48), o Freud ερμηνεύει την Μέδουσα με τον ίδιο τρόπο όπως την εικόνα από ένα όνειρο μιας ασθενούς του. Αντιλαμβάνεται τα φλογερά φίδια στο κεφάλι της Μέδουσας – μέσα από έναν μηχανισμό στο όνειρο που ο ίδιος τον είχε ονομάσει ‘’αναπαράσταση μέσα από το αντίθετο’’ (G. W. II/III, S. 474) – ως μια μεγάλη σειρά από πέη, τα οποία οφείλουν να αντικαταστήσουν και να συγκαλύψουν την έλλειψη πέους σε αυτήν την δαιμονική φιγούρα. Μιας και στην περίπτωση που αναφέρουμε δεν πρόκειται για όνειρο κάποιου ανθρώπου κι επομένως δε υπάρχουν ελεύθεροι συνειρμοί, ο Freud χρησιμοποιεί ένα δικό του συνειρμό. Ο συνειρμός αυτός αφορά μιαν άλλην εποχή και ένα άλλον πολιτισμό, στην συγκεκριμένη περίπτωση τον γάλλο ποιητή Rabelais. Χρησιμοποιεί ένα παράδειγμα από την λογοτεχνία αποδίδοντας έναν α-χρονικό χαρακτήρα στην διαδικασία συμβολοποίησης. Ακολουθώντας αυτήν την λογική αναζητά περαιτέρω αναφορές για την Μέδουσα στην ελληνική μυθολογία αλλά και στις μυθολογίες άλλων λαών κι εποχών.

Από την σημερινή οπτική γωνία θα λέγαμε πως ο Freud ερμηνεύει τους μύθους χωρίς να βασίζεται πρωτίστως στην ψυχαναλυτική μέθοδο ανάλυσης της μεταβίβασης κι αντιμεταβίβασης. Αυτό που κάνει μάλλον είναι να εξάγει τα συμπεράσματα του μέσα από τις θεωρητικοποιήσεις του γύρω από το Οιδιπόδειο. Ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης φαίνεται να μην ενδιαφέρεται για άλλους μύθους. Ακόμη και ο οιδιπόδειος μύθος μοιάζει να μην χρειάζεται ιδιαίτερη διερεύνηση. Αυτό που τον ενδιαφέρει περισσότερο είναι να καταδείξει την γενική εγκυρότητα της θεώρησης του πάνω στο μυθικό υλικό.

Σήμερα στην ψυχανάλυση βλέπουμε τέτοιου είδους θεωρητικοποιήσεις με πολύ κριτικό βλέμμα, μιας και με αυτόν τον τρόπο είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί κάτι καινούριο και στα αρχικά στάδια της αναζήτησης το θεωρητικό πλαίσιο είναι τόσο κυρίαρχο με αποτέλεσμα να είναι η κατάληξη της ουσιαστικά προδιαγεγραμμένη. Ως καταλληλότερος τρόπος προσέγγισης των κειμένων ισχύει η όσο το δυνατό πιο αυστηρή χρήση της ψυχαναλυτικής μεθόδου. Ο Alfred Lorenzer παρουσίασε (1986) ένα προσχέδιο εφαρμογής της ψυχαναλυτικής μεθόδου για την ανάλυση πολιτισμικών περιεχομένων, η οποία βρήκε μεγάλη ανταπόκριση. Και ο Hartmut Raguse (1991,1993) – σπουδάζοντας την σχέση ανάμεσα στην θεωρία της λογοτεχνίας, την ερμηνευτική παράδοση της Βίβλου και της ψυχανάλυσης –  πραγματοποίησε έναν ακόμη εντονότερο συσχετισμό ανάμεσα στην κλινική μέθοδο και την ψυχαναλυτική ερμηνεία κειμένων.

Επιδράσεις της φροϋδικής θεωρίας του μύθου στον πολιτισμικό χώρο.

Ο Max Horkheimer και ο Theodor Adorno στο κλασσικό τους έργο ‘’Η διαλεκτική του Διαφωτισμού’’(Die Dialektik der Auklaerung), αναφέρονται με έμφαση στον Freud. Με τον ίδιο τρόπο που το κάνει και ο Hans Blumenberg θέτουν τα θρησκειολογικά – ψυχολογικά κείμενα του Freud κάτω από την κεντρική έννοια του μύθου. Ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης τονίζει μέσα στο μυθικό στοιχείο την διάσταση του φαινομένου της εξουσίας. Το οποίο εκδηλώνεται σε μια διακαή προσπάθεια του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στην εξωτερική και στην εσωτερική φύση. Αυτή η διαλεκτική εξουσίας – αδυναμίας είναι το κεντρικό σημείο αναφοράς σε αυτούς τους συγγραφείς (Adorno, Horkheimer). Με έναν εξαιρετικό τρόπο χρησιμοποιούν τα διαφοροποιημένα κι επεξεργασμένα θεωρητικά εργαλεία που μας διέθεσε ο Freud στην προσπάθεια κατανόησης των μηχανισμών ελέγχου και κυριάρχησης της εσωτερικής, ενορμητικής μας φύσης.

Ο φιλόσοφος Hans Blumenberg στο βιβλίο του ‘’Εργασία πάνω στον μύθο’’ (Arbeit am Mythos) προσανατολίζεται με μεγαλύτερη αυστηρότητα με βάση την φροϋδική οπτική. Η φροϋδική θεώρηση του μύθου επικεντρώνεται στον συμβιβασμό ανάμεσα σε ενόρμηση και αμυντική διάταξη. Στον Blumenberg η σύγκρουση διαδραματίζεται ανάμεσα στην ‘’απολυτότητα της επιθυμίας’’ και την ‘’απολυτότητα της πραγματικότητας’’(Blumenberg, 1979. S. 14). Η πολιτισμική αναφορά στον μύθο δια μέσου των αιώνων, η ρητή και η άρρητη ερμηνεία του, η εκ νέου επεξεργασία του, ο μετασχηματισμός του και η μεταφορά του σε όλα τα σημαίνοντα πεδία της κοινωνικής διαδικασίας -ονομάζεται από τον γερμανό φιλόσοφο «εργασία πάνω στον Μύθο». Είμαστε σε θέση να ακολουθήσουμε αυτήν την εργασία πάνω στο μύθο μόνον εφόσον έχει προηγηθεί ή εργασία του μύθου. (Blumenberg 1979, S. 295)