Seelische Entwicklung in virtuellen Welten – Forum der Psychoanalyse (2013) 29: 27-41, online publiziert 14 Februar 2013, Springer – Verlag Berlin Heidelberg 2013

Εκτεταμένο απόσπασμα

Του Reinhard Plassmann

Τα ηλεκτρονικά μέσα με οθόνη, δηλαδή η τηλεόραση, ο υπολογιστής, οι κονσόλες παιγνιδιών κλπ, έχουν αποδεδειγμένα αντικαταστήσει σε μεγάλη έκταση τον φυσικό, ζωντανό βιωμένο κόσμο – ιδιαίτερα στους εφήβους και στα νεαρά άτομα. Αυτή η συνθήκη δεν πραγματοποιείται μόνο μέσω της συνολική παρουσίας αυτών των μέσων, αλλά και από τις ιδιότητες των προσφερόμενων προγραμμάτων, τα οποία έχουν να επιδείξουν ένα εξαιρετικά τοξικό υλικό. Για αυτόν τον λόγο μοιάζει να έχει νόημα να διαφοροποιούμε τα μέσα αυτά στην βάση του τοξικού τους δυναμικού σε διεισδυτικά και μη διεισδυτικά. Οι κλινικές συνέπειες αυτής της μεταβολής στην ζωή των παιδιών και των εφήβων μπορούν να περιγραφούν πλέον με μεγάλη ακρίβεια, ακόμη και μέσα από μια ψυχαναλυτική οπτική. Από τα ευρήματα παράγονται κατευθείαν παιδαγωγικά αλλά και ψυχοθεραπευτικά συμπεράσματα που επηρεάζουν τις πρακτικές αυτών των τομέων.

Γιατί να μιλήσουμε για τις οθόνες;

Για ποιο λόγο υπάρχει μια αυξανόμενη ενασχόληση με ηλεκτρονικά μέσα και εικονικά αντικείμενα; Για εμένα προσωπικά υπάρχει ένας επαγγελματικός κι ένας συναισθηματικός λόγος. Από την μία πλευρά υπάρχει η παρατήρηση που ξεκινάει από το πόσοι έφηβοι κι ενήλικοι ασθενείς επισκεπτόμενοι το νοσοκομείο – μας αναφέρουν πως στην καθημερινότητα τους αφιερώνουν περισσότερο χρόνο σε μια τεχνητή ζωή μπροστά στους  υπολογιστές τους, από ό,τι στην ζωντανή πραγματικότητα.

Βλέπουμε ακόμη σε παιδιά κι εφήβους και μέσα από διαφορετικές μορφές έκφρασης του φαινομένου, βαριές διαταραχές στο σύστημα των δεσμών τους καθώς και στην ρύθμιση της προσοχής και της συγκέντρωσης τους. Νεώτερα παιδιά δεν γνωρίζουν τι είναι το παιχνίδι. Στέκονται μπροστά από ένα παιχνίδι το οποίο μετακινούν με στερεότυπο τρόπο πέρα δώθε, χωρίς να προκύπτει οποιαδήποτε παιγνιώδης φαντασία. Η προσδοκία πως κάποιος ενήλικος συνδέεται μαζί τους και οδηγούνται αμοιβαία σε μια κοινή φαντασίωση που ενσαρκώνεται στο παιγνίδι – δεν εμφανίζεται πλέον. Τα παιδιά δεν γνωρίζουν πια αυτήν την συνθήκη.

Συναντάμε επίσης παιδιά που βρίσκονται σε μόνιμη συγκινησιακή και νευρική υπερδιέγερση. Πράγμα που είναι ολοφάνερο στον τρόπο που κινούνται και στα άλματα της προσοχής τους. Παιδιά επομένως με βαριές διαταραχές στον τομέα ρύθμισης των συναισθημάτων. Αυτό που δεν μπορούν ίσως να γνωρίζουν, είναι ότι κάποιοι ενήλικες αντιλαμβάνονται την κατάσταση τους, έρχονται σε επαφή μαζί τους και από κοινού βρίσκουν τρόπο να μιλήσουν και να απασχοληθούν με κάτι. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί μπορεί να ηρεμήσει. Αυτά τα παιδιά συνήθως ξέρουν μόνο πως είναι αφημένα στην τύχη τους, μόνα τους με τα συναισθήματα τους.

Άλλα παιδιά πάλι αντιδρούν σε συγκεκριμένα ερεθίσματα σεξουαλικής ή βίαιης προέλευσης – αλλάζοντας την ταυτότητα τους. Σε αυτήν την περίπτωση συμπεριφέρονται σαν φιγούρες από ταινίες τρόμου. Για άλλα παιδιά η δυνατότητα να επεξεργαστούν με την σκέψη τα συναισθήματα τους, ιδιαίτερα των αρνητικών, είναι κάτι εντελώς ασυνήθιστο.

Ένα αρνητικό αίσθημα, ίσως ένα συναίσθημα που συνδέεται με φθόνο, ζηλοτυπία ή προσβολή – δεν μπορεί να ονομαστεί, να γίνει αντικείμενο σκέψης ή να ταξινομηθεί. Επίσης τέτοια ‘’αρνητικά’ ’συναισθήματα δεν μπορούν να αποτελέσουν συνειδητά μια πηγή ψυχικής ενέργειας. Αντίθετα, αυτά τα συναισθήματα συμβαίνει να δρομολογούνται προς ένα εξωτερικό αντικείμενο, όπου εκεί εκφορτίζονται και εν τέλει αποβάλλονται. Το εξωτερικό αυτό αντικείμενο είναι συνήθως το ίδιο το σώμα, αυτό διαπιστώνουμε, ειδικά όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με συμπεριφορές αυτοτραυματισμού.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι ποιό είναι το βίωμα αυτών των παιδιών κι εφήβων, όταν περνούν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους με μη ανθρώπινες επαφές, δηλαδή σε οθόνες, πράγμα που αποτελεί πλέον τον κανόνα. Δεν χρειάζονται αυτά τα παιδιά το εντελώς αντίθετο; Δηλαδή ένα ζωντανό άνθρωπο απέναντι τους, με τον οποίο μπορούν από κοινού να αναλάβουν μια δέσμευση.

Ο προσωπικός λόγος που με οδηγεί στην ενασχόληση με τον κόσμο της οθόνης, είναι κάτι που δεν θα αποσιωπήσω. Εκτιμώ ιδιαίτερα το, κατά κάποιο τρόπο, πολιτισμένο μέρος των ψηφιακών μέσων. Ως παράδειγμα μπορώ να αναφέρω την απροσμέτρητη γνώση που μου προσφέρει το διαδίκτυο. Αυτό όμως που μου είναι αποκρουστικό είναι η βιομηχανική παραγωγή ψευδό-αντικειμένων και η επεκτατική/διεισδυτική τους φύση. Γνωρίζουμε πως τα ηλεκτρονικά μέσα επιδρούν με διαφορετικό τρόπο στα παιδιά από ό,τι στους ενήλικες. Επομένως μπορεί να είναι το παιδικό κομμάτι της προσωπικότητας μου, αυτό που αντιδρά με τόση απέχθεια. Το κάνει ωστόσο με την αμέριστη συμπάθεια και συμφωνία μου.

Αρχικά μπορούμε να παρατηρήσουμε τον χώρο που κατακτούν τα ηλεκτρονικά μέσα στην παροντική ζωή των παιδιών και των εφήβων. Σε αυτό το σημείο διαπιστώνουμε πως έλαβε χώρα μια πρωτοφανής μεταβολή. Στη συνέχεια μπορούμε να δούμε μερικές συνέπειες αυτής της νέας συνθήκης στην ψυχική εξέλιξη των παιδιών, καταλήγοντας στην αναγνώριση μερικών πρακτικών συμπερασμάτων.

Τα ψηφιακά/εικονικά μέσα προκάλεσαν τέτοιες αλλαγές στην καθημερινή ζωή, πράγμα που μπορεί να το συγκρίνει κανείς με μια μαζική μετανάστευση λαών. Οι μεγαλύτερες αλλαγές αφορούν τα παιδιά και τα νεαρά άτομα και ακριβώς σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες οι επιδράσεις της ψηφιακής ζωής είναι οι πιο χαρακτηριστικές. Φανταστείτε μια οκτάχρονη μαθήτρια η οποία επιστρέφει από το σχολείο στη μια το μεσημέρι, στις δύο έχει τελειώσει το γεύμα της και στην συνέχεια περνάει τον χρόνο της μέχρι τις εννέα το βράδυ μπροστά στις οθόνες. Πότε ζει αυτό το κορίτσι; Φυσικά δεν μιλάμε εδώ για ένα μεμονωμένο παιδί, άρρωστο ή εξαρτημένο από τα ηλεκτρονικά μέσα, αλλά για την κανονικότητα, το σύνηθες.

Η επίδραση των μέσων απωθώντας τον ζωντανό κόσμο, εκπορεύεται κυρίως από τρία πεδία: Την τηλεόραση, τα παιγνίδια στον υπολογιστή και τα κοινωνικά δίκτυα. Και οι τρείς αυτοί τομείς σχεδιάστηκαν  με τέτοιο τρόπο από αυτούς που τα παρήγαγαν, ώστε να προσφέρουν αλλά και να απαιτούν μια διαρκή επαφή. Στην τηλεόραση η επίδραση αυτή είναι η μικρότερη δυνατή – μιας και το μέσο αυτό δεν προσφέρει αλληλεπίδραση στην επικοινωνία. Ο νεαρός τηλεθεατής δεν μετατρέπεται σε μέλος και συστατικό της εικονικής πραγματικότητας. Παραμένει καταναλωτής.

Η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική στον τομέα των παιγνιδιών, όπως στο ‘’World of Warcraft’’ (WOW), ή στα κοινωνικά online δίκτυα.

Το World of Warcraft είναι με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένο, ώστε το παιγνίδι να μην είναι ποτέ ανενεργό. Ο χρήστης ώρα με την ώρα χάνει την σύνδεση (τι στιγμές που ο ίδιος αποσυνδέεται).  Χάνει επίσης την επαφή με το ‘’σινάφι’’, την ομάδα αναφοράς του στην οποία ανήκει μέσα στον εικονικό κόσμο. Να αποχαιρετάμε τον υπολογιστή, για να μπορέσουμε λόγου χάρη να πάμε για ύπνο, σημαίνει να χάσουμε την σύνδεση με μια όλο και σημαντικότερη για εμάς κοινωνική ομάδα. Συνέπεια αυτού είναι πως ειδικά τα πιο φιλόδοξα και επιμελή παιδιά προσπαθούν να είναι επιτυχημένα (;?!) μέσα σε αυτόν τον εικονικό κόσμο, με αποτέλεσμα αυτά τα παιδιά να εξαφανίζονται από τον ζωντανό κόσμο.

Στα κοινωνικά δίκτυα είναι επίσης εμφανές αυτό το κατασκευαστικό χαρακτηριστικό, που οδηγεί στο να επιτυγχάνεται η αίσθηση πως κάποιος (συν)ανήκει σε μια ομάδα, όμως μόνον μέσα από την διαρκή του παρουσία. Από τα άτομα που είναι δικτυωμένα (επαφές) έρχονται αδιάλειπτα πληροφορίες, προσκλήσεις κι ερωτήματα. Η πλέον φυσική κοινωνική ανάγκη των παιδιών και των εφήβων να ανήκουν σε μια ομάδα, να είναι ενσωματωμένα σε αυτή, καθοδηγείται μέσα από το online κοινωνικό δίκτυο από τον ζωντανό κόσμο στον εικονικό. Τα παιδιά πιστεύουν ότι στην περίπτωση που δεν είναι διαρκώς παρόντα στο Facebook ή σε κάποια άλλη κοινωνική πλατφόρμα, κινδυνεύουν να χάσουν την σύνδεση με τα πράγματα. Η έρευνα των Pea et al. (2012) όμως δείχνει ότι τα παιδιά και οι έφηβοι πλανώνται με διττό τρόπο. Δεν κερδίζουν αλλά χάνουν. Από την μία πλευρά χάνουν την επαφή με την ‘’πραγματική ζωή’’. Από την άλλη πλευρά 50% των ερωτηθέντων κοριτσιών από την Αμερική αναφέρουν πως κατά την διάρκεια της παραμονής τους στο δίκτυο έχουν κυρίως δυσάρεστα συναισθήματα και δεν βρίσκουν εκεί καμία φιλία. Ο Spritzer (2010) το διατυπώνει αυτό με τον ακόλουθο τρόπο:

«Τα ψηφιακά δίκτυα κάνουν τα παιδιά και τους εφήβους μοναχικά και δυστυχισμένα».

Θεωρώ απαραίτητο να προβώ στον διαχωρισμό ανάμεσα σε επεκτατικά (invasive) και μη επεκτατικά μέσα. Τα μη επεμβατικά μέσα είναι με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένα ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται και ταυτόχρονα να ελέγχονται από το χρήστη. Διατίθενται στο χρήστη τους. Αντίθετα τα επεκτατικά μέσα είναι φτιαγμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να ελέγχουν αυτόν που τα χρησιμοποιεί, να χτίζουν και να διευρύνουν την μέγιστη δυνατή επίδραση. Το δυναμικό απώθησης της πραγματικής ζωής που εμπεριέχεται σε συγκεκριμένα ηλεκτρονικά μέσα, είναι τόσο υψηλό – ώστε μπορούμε να ισχυριστούμε πως αν ήταν φάρμακα, θα ανήκαν στην κατηγορία των υποχρεωτικά συνταγογραφούμενων.

Ψυχική εξέλιξη σε εικονικούς κόσμους

Αναφερόμενοι σε αυτόν τον μη απειλητικό, αλλά εδώ και πολύ καιρό πραγματοποιημένο, εικονικό κόσμο των παιδιών και των εφήβων – θα ασχοληθούμε με μερικές συνέπειες αυτής της εξέλιξης, για την οποία διαθέτουμε διαφορετικά ερευνητικά δεδομένα και αποτελέσματα:

• Εξάρτηση από το διαδίκτυο
• Διαταραχή της προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα (ADHS)
• Μαθησιακές διαταραχές
• Εικονική διαμόρφωση της προσωπικότητας (Virtualization of Personality)
• Αναίρεση της ψυχοσεξουαλικά λανθάνουσας περιόδου στην παιδική ηλικία (5-12) χρόνων περίπου
• Διαταραχές στην ικανότητα να συνάπτουμε δεσμούς
• Τραύματα που προκαλούνται από την έκθεση σε οθόνες

Ο κοινός παρονομαστής αυτών των φαινομένων θα μπορούσε να είναι η επίδραση τους στις αναπτυξιακές διαταραχές της προσωπικότητας.

Η εξάρτηση από το δίκτυο αποτελεί αναμφίβολα μια διαταραχή που έχει μελετηθεί με τον καλύτερο τρόπο. Τα invasive (επεκτατικά/διεισδυτικά) μέσα, όπως το παιγνίδι WOW, στο οποίο αναφερθήκαμε, έχουν εξαιρετικά υψηλό δυναμικό εξάρτησης. Οι άνδρες που παίζουν αυτό το παιγνίδι αφιερώνουν σε αυτό κατά μέσο όρο 4 ώρες την ημέρα (Rehbein και Borchers 2009). Το παιγνίδι  World of Warcraft (WOW) έχει να επιδείξει τον υψηλότερο δείκτη εξαρτημένων νεαρών ατόμων και απορροφά τον περισσότερο χρόνο σε ημερήσια βάση από ό,τι άλλα παιγνίδια.

Όσο πιο έντονη είναι η υφιστάμενη συναισθηματική επιβάρυνση ενός παιδιού, τόσο πιο ευάλωτο είναι στην συνάντηση του με αυτό το παιγνίδι και τόσο πιο υψηλό το δυναμικό εξάρτησης που θα προκληθεί. Για παράδειγμα οι τραυματικές εμπειρίες ενός παιδιού που προκαλούνται  μέσα από την βίαιη συμπεριφορά των γονιών του – τριπλασιάζουν τον κίνδυνο να προκληθεί μια σχέση εξάρτησης με το παιγνίδι. Η εξάρτηση από το Internet κατά κανόνα είναι σε θέση να προκαλέσει μια καταστροφή, όχι μόνον στην ζωή του παιδιού αλλά στην οικογένεια συνολικά. Οι έφηβοι υπερασπίζονται την πρόσβαση τους στο δίκτυο και στην οθόνη, λεκτικά και σωματικά, με έντονη επιθετικότητα. Οι Froehlich και Lehmkuhl (2012), περιγράφουν την περίπτωση ενός εφήβου ο οποίος ‘’έπρεπε’’ να αποχωριστεί τον υπολογιστή του με ψυχιατρική και εισαγγελική παρέμβαση.

Ο συσχετισμός ανάμεσα στην υποκατάσταση ενός ζωντανού κόσμου μέσα από έναν εικονικό και το σύνδρομο διαταραχής της προσοχής, είναι χειροπιαστός και διερευνάται έντονα.  Στους παίκτες ηλεκτρονικών παιγνιδιών διαπιστώνεται μια σημαίνουσα μείωση της ικανότητας για βαθύ ύπνο καθώς και μια αύξηση σε ό,τι αφορά τα επιφανειακά στάδια του ύπνου. Μια συνέπεια αυτής της παρενέργειας είναι ένα διαρκώς αυξημένο επίπεδο διέγερσης στην διάρκεια της ημέρας (Dworak 2007). Οι έφηβοι (αγόρια) που παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα εξάρτησης από ηλεκτρονικά παιγνίδια ασθενούν από το σύνδρομο διαταραχής της προσοχής τρείς φορές (3) φορές περισσότερο από το κανονικό (Rehbein και Borchers, 2009).

Ως προς το ζήτημα των μαθησιακών διαταραχών που συνδέονται με την εκτεταμένη χρήση των οθονών βρίσκουμε την ακόλουθη διαπίστωση:

‘’Μέχρι την ηλικία του ενός ή των δύο χρόνων τα παιδιά δεν μπορούν να μάθουν τίποτα από τις οθόνες και τα μικρόφωνα. Τα μωρά χρειάζονται την κοινωνική επαφή και την συνολική διέγερση των αισθήσεων και των αισθητηριακών οριζόντων τους. Στην Αμερική, τα παιδιά ξεκινούν κατά μέσο όρο στην ηλικία των εννέα μηνών να βλέπουν τηλεόραση και στην προσχολική ηλικία εκτίθενται περίπου μιάμιση ώρα ημερησίως στα ηλεκτρονικά μέσα. Το αδιάλειπτο σφυροκόπημα της διαφήμισης έχει ως άμεση συνέπεια, με το ξεκίνημα του σχολείου, το μικρό παιδί να  γνωρίζει περισσότερο από 200 ονόματα εταιρειών. Το 65% της διαφήμισης προωθεί σε παιδιά διατροφικά προϊόντα, τα οποία είναι 100% βλαβερά για την υγεία. Η συνέπεια είναι μια αύξηση της παχυσαρκίας ακόμα και του διαβήτη σε παιδιά κι εφήβους’’.

Ritalin: το ψυχοφάρμακο για τα ‘’ανήσυχα’’ παιδιά (Μεταμφεταμίνη- Methylphenidate).

Επομένως αυτό που ‘’μαθαίνεται’’, είναι τα τοξικά περιεχόμενα των μέσων. Ταυτόχρονα οι σχολικές επιδόσεις γίνονται χειρότερες παράλληλα με την έκταση της έκθεσης σε εικονικούς κόσμους και την κατανάλωση τους. Ο υψηλότερος παράγοντας διακινδύνευσης ως προς τις σχολικές επιδόσεις είναι η κατανάλωση προϊόντων που περιέχουν βία, δηλαδή των επιθετικών μέσων (Bushmann και Bonacci, 2002).

Στη νότιο Κορέα είναι τα τελευταία χρόνια εντυπωσιακή η κατάσταση νεαρών ατόμων, τα οποία όλο και πιο συχνά παρουσιάζουν διαταραχές στην μνήμη, την προσοχή, την συγκέντρωση καθώς και συναισθηματική ισοπέδωση και γενικότερη αποβλάκωση, ως συνέπειες εντατικής χρήσης της ψηφιακής τεχνολογίας. Οι γιατροί της νότιας Κορέας χαρακτηρίζουν αυτή την συνθήκη ψηφιακή άνοια. Λιγότερο γνωστό είναι σε ποια έκταση ευνοούνται οι διατροφικές διαταραχές μέσα από τοξικές σελίδες του διαδικτύου. Το 80% των δημοσιεύσεων στο διαδίκτυο με θέμα τις διατροφικές διαταραχές (περίπου 270 ιστοσελίδες), χαρακτηρίστηκαν από μία έρευνα ως επικίνδυνες για τα νεαρά άτομα.

Η γαλλίδα ψυχαναλύτρια Florence Guignard (2011) περιγράφει αυτό που οι αναλυτές παιδιών παρατηρούν, δηλαδή το πώς εξαφανίζεται με γοργούς ρυθμούς η ψυχοσεξουαλικά λανθάνουσα περίοδος της παιδικής ηλικίας. Αυτή η χρονική περίοδος δεν είναι σε καμία περίπτωση απλά και μόνο μια φάση ηρεμίας και ψυχικής ακινησίας, αλλά μια εποχή έντονων ψυχικών ωριμάνσεων. Μετά από τις αναταράξεις της οιδιπόδειας φάσης, τα παιδιά είναι σε θέση, κάτω από συνθήκες προστασίας από τους ερεθισμούς που προέρχονται από σεξουαλικές διεγέρσεις, να καταφέρουν να ξεπεράσουν το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και να το εσωτερικεύσουν.

Μαθαίνουν την διαφορά των γενεών, την διαφορά των φύλων, το ταμπού της αιμομιξίας. Αυτό όμως έχει πλέον αλλάξει ριζικά γιατί τα παιδιά μέσα από την εικονική πραγματικότητα έχουν πρόσβαση σε σεξουαλικούς ερεθισμούς όλων των ειδών. Δεν υπάρχει κανενός είδους λειτουργικός περιορισμός στην πρόσβαση σε πορνογραφικές και διαστροφικές σεξουαλικές απεικονίσεις.

Παιδιά ηλικίας πάνω από οκτώ χρόνων (το ένα έκτο από αυτά που ερωτήθηκαν) απάντησαν ότι τους προκλήθηκαν μαζικές φοβίες όταν ήρθαν σε επαφή με πορνογραφικά και βίαια περιεχόμενα στο δίκτυο. Αυτό που μέχρι τώρα ως σεξουαλικό κομμάτι ήταν πολύ απομακρυσμένο – αναμφίβολα εντός ενός σεμνότυφου μικροαστικού περιβάλλοντος –  είναι πλέον σήμερα κοντά, πάρα πολύ κοντά. Η Florence Guignard το διατυπώνει με τον ακόλουθο τρόπο:

«Δεν υπάρχουν στην εποχή μας πλέον στα παιδιά που βρίσκονται ηλικιακά ανάμεσα στα έξι και τα δώδεκα χρόνια οι μηχανισμοί που περιορίζουν την υπερθέρμανση που προέρχεται από τις ενορμήσεις τους. Αντί να στρέφουν τις σεξουαλικές τους ορμές προς μετουσιωμένες (εκτεταμένα από-σεξουαλικοποιημένες δραστηριότητες), μοιάζει να βρίσκονται σε μια κατάσταση διεγερσιμότητας, όπως ένα παιδί στην ηλικία των τριών-πέντε χρόνων στην οιδιπόδεια φάση. Ταυτόχρονα τα παιδιά μιμούνται, όταν τους δίνεται η ευκαιρία, τη στάση και τη σεξουαλική ζωή άλλων παιδιών που περνάνε το κατώφλι της εφηβείας καθώς και άλλων νεαρών ενηλίκων ατόμων».

Μπορούμε να υπολογίζουμε βάσιμα ότι μέσα από την εικονική διαμόρφωση της ζωής και την υπερδιέγερση που συνδέεται με αυτήν, η παιδική σεξουαλικότητα διατηρείται (χωρίς να ανακοπεί η πορεία της). Έτσι η σεξουαλικότητα των ενηλίκων δεν αποτελεί πλέον μια εσωτερική εξελικτική διαδικασία ιδιοποίησης από την πλευρά του παιδιού που μεγαλώνει – αλλά μάλλον μία μίμηση. Ιδιαίτερα τα κορίτσια που βρίσκονται στην λανθάνουσα περίοδο και τα οποία μας επισκέπτονται στις κλινικές της παιδικής ψυχιατρικής, πολύ συχνά, δεν είναι ντυμένα σαν παιδιά αλλά σαν γυναίκες.

Δηλαδή με ρούχα και παπούτσια που τονίζουν τη σωματική ομορφιά μιας ενήλικης γυναίκας. Οι γονείς, κυρίως πρόκειται για τις μητέρες, φαίνεται να εξισώνουν το παρουσιαστικό καλοντυμένων και όμορφων παιδιών με την εμφάνιση σωματικά ελκυστικών παιδιών. Ιδωμένη με αυτόν τον τρόπο, η απώλεια της λανθάνουσας περιόδου στην παιδική ηλικία θα μπορούσε να θεωρηθεί όχι μόνο ως ένα ενδοψυχικό γεγονός που συμβαίνει στο παιδί – αλλά ως μια κοινωνική/οικογενειακή συνθήκη.

Η εξέλιξη μιας ταυτότητας – όπως μας έδειξε η ψυχανάλυση παιδιών, η νευροβιολογία και η καθημερινή εμπειρία – βασίζεται στο γεγονός πως βιώνουμε τις εμπειρίες μας σε ένα ζωντανό κόσμο. Με το σώμα μας, τα συναισθήματα μας και την συνείδηση μας. Για τα παιδιά, πραγματικό είναι αυτό που αντιλαμβάνονται, αισθάνονται και σκέφτονται στη συναναστροφή τους με ζωντανά αντικείμενα. Αντίθετα, τα βιώματα με εικονικά αντικείμενα διατηρούν έναν εικονικό χαρακτήρα. Ο βιωματικός θησαυρός της προσωπικότητας γίνεται εικονικός. Είναι διαφορετικό πράγμα να θαυμάζω ή να φοβάμαι τον άνθρωπο-αράχνη από το να έχω αυτά τα αισθήματα για τον πραγματικό μου πατέρα. Οι ψυχικές αναπαραστάσεις μετατρέπονται σε ψευδό-αναπαραστάσεις ψευδό-αντικειμένων. Οι ζωντανές αναπαραστάσεις αντικαθίστανται από ένα σύμπαν ψηφιακών, κατά κύριο λόγο οπτικών παραστάσεων. Ως συνέπεια η εκ των ψευδό-αντικειμένων εικονική διαμόρφωση του εαυτού αφήνει πίσω της ένα αίσθημα κενού, μια νοσταλγία για βιώματα που θα μας κάνουν να αισθανθούμε ζωντανοί. Ιδιαίτερα οι έφηβοι είναι έτοιμοι να εξασφαλίσουν  τέτοιες διεγέρσεις, προχωρώντας ακόμη και σε επικίνδυνες για την ζωή τους δραστηριότητες. ’’If Life gets boring, risk it’’.

Επειδή ο εσωτερικός κόσμος των νέων ανθρώπων είναι γεμάτος με εικονικά βιώματα, πράγματα που στερούνται ζωτικότητας, η τάση για άρνηση των συνεπειών στο Πραγματικό είναι ακριβώς για αυτό τον λόγο μεγαλύτερη. Αφότου έχασε το πόδι του ή έμεινε κατά το ήμισυ παράλυτος – ο νεαρός οδηγός μοτοσυκλέτας πραγματοποιεί κάτι το οριστικό στην διάταξη του Πραγματικού (Hontschik 2006).

Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τα παιδιά, κάτω από τις παρούσες εξελικτικές συνθήκες, αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα στην προσπάθεια τους να διευρύνουν τις σχέσεις που τους είναι απαραίτητες για την ψυχική τους ανάπτυξη. Αυτές οι σχέσεις απαιτούν σιγουριά και σταθερότητα στη δέσμευση με ζωντανά αντικείμενα και μέσα από αυτούς τους δεσμούς το παιδί αναπτύσσεται ψυχικά. Η κατασκευή δεσμών είναι μια ζωτική διαδικασία, η οποία ακριβώς για αυτό προετοιμάζεται βιολογικά με πολλούς τρόπους. Ο σίγουρος δεσμός ανάμεσα σε μητέρα και το παιδί της αγκαλιάζει και τα δύο πρόσωπα. Μετά την γέννα, η μητέρα και το παιδί της περιμένουν, όπως το διατύπωσε ο Daniel Stern, την ευκαιρία να ερωτευτούν έντονα ο ένας τον άλλον. Η διαδικασία αυτή είναι ωστόσο εύκολο να διαταραχθεί μέσα από γεγονότα που συμβαίνουν πριν την γέννηση, κατά την διάρκεια της, αλλά και μετά από αυτήν. Πρόωρη γέννα, καισαρική τομή, περιγενετικές αντιξοότητες, ανεπαρκείς φροντίδες της μητέρας και του νεογνού είναι μερικά από αυτά.

Οι προϋφιστάμενες τραυματικές εμπειρίες της μητέρας έχουν την δύναμη να την επηρεάζουν προκαλώντας της ψυχικές/διανοητικές αναστολές. Οι συνέπειες αυτών των ψυχικών συμβάντων περιγράφονται από την θεωρία των πρώιμων δεσμών ως διαταραχές της δυνατότητας να συνδεόμαστε με τους άλλους. Στον βαθμό που ένα παιδί, ακολουθώντας τις σύγχρονες τάσεις, στρέφεται από νωρίς και με ένταση στα εικονικά αντικείμενα – θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένες τις συνέπειες στο σύστημα των δεσμών του και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του.

Το ουσιαστικό στοιχείο για μια σίγουρη δέσμευση είναι η δημιουργία ενός ευνοϊκού πλαισίου, εντός του οποίου το παιδί θα έχει την δυνατότητα να δομήσει το πνεύμα του. Αυτό σημαίνει την ανάπτυξη και την κατανόηση από την μεριά του – ευρισκόμενο σε αμοιβαία συναισθηματική υποστήριξη με το μητρικό πρόσωπο αναφοράς – των συναισθημάτων του. Εδώ βρίσκεται η προοπτική ενσωμάτωσης αυτών των συναισθημάτων στην προσωπικότητα του και ακολούθως όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή η αποδέσμευση από τους γονείς. Δηλαδή η διαμόρφωση ενός προσώπου που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως αυτόνομο και ικανό για αυτορρύθμιση. Αυτές οι ικανότητες θα χρησιμοποιηθούν  από το ίδιο το άτομο αλλά και θα μεταδοθούν στην επόμενη γενιά, δηλαδή στα παιδιά, στους μαθητές και στους ασθενείς.

Όμως για τα παιδιά που μεγαλώνουν με εικονικούς, ψευδείς δεσμούς προκύπτει ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος

Α. Οι δεσμοί δεν είναι σταθεροί αλλά φευγαλέοι κι ανταλλάξιμοι. Πράγμα που αντιστοιχεί στον χαρακτήρα των ηλεκτρονικών, τεχνητών αντικειμένων και εικονικών ταυτοτήτων.

Β. Η ικανότητα ρύθμισης των συναισθημάτων δεν εξελίσσεται κανονικά. Τα συναισθήματα έχουν το δικό τους ψυχικό χρόνο με τον τρόπο που γεννιούνται, ισχυροποιούνται και στην συνέχεια αποδυναμώνονται (Stern 2012). Αυτή η φυσιολογική περίμετρος βίωσης των συναισθημάτων δεν είναι συμβατή με το ρυθμό του ψηφιακού μέσου. Οι φυσικές πορείες των αισθημάτων διαταράσσονται μπροστά στις οθόνες, επιβαρύνονται και δεν εξελίσσονται. Η κατάσταση ενός παιδιού στον εικονικό κόσμο μπορεί να συγκριθεί με την κατάσταση ενός οδηγού στον αυτοκινητόδρομο. Ολόκληρη η προσοχή περιορίζεται σε αυτό που συμβαίνει στο παρόν, κάθε συναίσθημα θα μπορούσε να αποσπάσει την προσοχή από τον επόμενο απειλητικό κίνδυνο.

Γ. Οι συνέπειες μπορούν να παρατηρηθούν με ευκρίνεια στα παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα στον τομέα της προσοχής και της συγκέντρωσης (ADHS). Την στιγμή ενεργοποίησης επιβαρυντικών συναισθημάτων αντιδρούν με μια κυρίως αθέατη θύελλα διέγερσης, πράγμα που προκαλεί αλλαγή στον κανονικό καρδιακό ρυθμό. Ένας εξωτερικός παρατηρητής, αλλά και το ίδιο το παιδί, αντιλαμβάνονται ελάχιστα αυτή την διέγερση. Τι κάνει το παιδί με αυτήν του την ανησυχία, που ταυτόχρονα του είναι ακατανόητη; Αυτό που περιγράφεται ως έλλειμμα προσοχής αποτελεί μια διαδικασία επιδιόρθωσης: Διαρκή άλματα από εικόνα σε εικόνα, με σκοπό την μείωσης της έντασης δυσάρεστων συναισθημάτων (Zapping).

Δ.  Η διαταραχή των ικανοτήτων για δέσμευση με άλλους ανθρώπους που σχετίζεται με την επίδραση εικονικών πραγματικοτήτων εμπεριέχει το στοιχείο μιας γλωσσικής ένδειας. Τα παιδιά δεν έχουν ούτε το χρόνο ούτε την φυσική δέσμευση για να αναπτύξουν την γλώσσα. Δεν είναι σε θέση να ονομάσουν αυτό που συμβαίνει σε συναισθηματικό επίπεδο ώστε να είναι σε θέση να κατασκευάσουν μια νοητική απόσταση. Και δεν μπορούν να εξελίξουν τις αφηγηματικές δομές σχετικές με την εμπειρία τους, τον εαυτό και τον κόσμο.

Ε. Ο δεσμός με τα εικονικά αντικείμενα είναι χωρίς σώμα. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο επειδή η φύση των αντικειμένων αυτών είναι ασώματη αλλά και γιατί το παιδί δεν μπορεί να προσδώσει στα βιώματα του στην σωματική τους διάσταση. Το σώμα αντιδρά μόνο με καταιγίδες νευρικής υπερδιέγερσης. Δεν βοηθά στην αντίληψη της εμπειρίας αλλά και στην οργάνωση της. Περισσότερο, το σώμα μετατρέπεται για το παιδί σε κάτι μάλλον ξένο και γι αυτό το λόγο μέρος ενός ανοίκειου, απειλητικού κόσμου.

Οι βλάβες που μπορεί να προκαλέσει η σχέση με τις οθόνες μπορούν να φτάσουν σε τέτοιο σημείο ώστε σε αυτές τις περιπτώσεις να μιλάμε για τραυματισμό. Είναι προφανές το ότι τα περιεχόμενα των ψηφιακών μέσων, για παράδειγμα της τηλεόρασης, έχουν ένα υψηλό ποσοστό θεμάτων που προκαλούν πολύ έντονα αρνητικά συναισθήματα. Αυτό το αρνητικό συγκινησιακά υλικό χρειάζεται στην πραγματικότητα έντονη επεξεργασία, πράγμα όμως που δεν εμπεριέχεται ως δυνατότητα στο πρόγραμμα της τηλεόρασης. Η επεξεργασία που απαιτείται  παραμένει μια μοναχική υπόθεση του τηλεθεατή, η οποία κυρίως δεν λαμβάνει χώρα. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατον, αρκεί να αναλογιστεί κανείς μόνο την ποσότητα του υλικού που προσφέρεται προς κατανάλωση.

Το αρνητικό συναισθηματικό δυναμικό που προέρχεται από τα ψηφιακά μέσα, παραμένει στην ψυχή του καταναλωτή εκτεταμένα ανεπεξέργαστο, με τον ίδιο τρόπο που προσλήφθηκε από αυτόν. Η ψυχή του χρήστη των μέσων αναλαμβάνει το διασπασμένο (αρνητικό από συναισθηματικής άποψης υλικό) και το αντιμετωπίζει σαν να ήταν κάτι δικό της παρόλο που πρόκειται για κάτι που της είναι ξένο. Η διαδικασία αυτή ίσως θα μπορούσε να ονομαστεί προβλητική ταύτιση (projective Identification, Bohleber 2009).

Υποθέτω πως μια συνέπεια αυτής της συνθήκης είναι το ότι στον νεαρό καταναλωτή συμβαίνουν ψυχικές αλλαγές, τις οποίες θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως περίπλοκους τραυματισμούς. Τα περιεχόμενα του ψηφιακού μέσου ωθούν το ανεπεξέργαστο βιωματικό υλικό μέσα στην ψυχή του χρήστη, διαπερνώντας τα όρια της προσωπικότητας. Εκεί επιβιώνουν τα ψυχικά ξένα σώματα ως συναισθηματικά εμφυτεύματα. Αυτά τα ξένα σώματα που αφίχθησαν στην ψυχή χρειάζονται πολύ απαιτητικές διαδικασίες για να αμβλυνθούν. Θα έπρεπε να αναγνωρίζονται ως ξένα σώματα. Θα έπρεπε να είναι συνειδητό ποιοι είναι οι αποστολείς αυτού του υλικού (ποιοι εκπέμπουν).

Το ψυχικά ξένο σώμα θα όφειλε να απομονωθεί αμέσως και να επιστραφεί σε αυτόν που το εξέπεμψε. Δηλαδή να αξιολογηθεί ως κάτι που βρίσκεται σε συνάφεια με τον πομπό και να ενσωματωθεί στην δική του εικόνα – όχι να αναληφθεί από τον αποδέκτη ως κάτι δικό του. Είναι λυπηρό το ότι τα άτομα γίνονται θύματα τέτοιων επιθέσεων. Όπως είναι επίσης θλιβερό πως τα ψηφιακά μέσα επιχειρούν διαρκώς τέτοιες επιθέσεις. Σε τελευταία ανάλυση πρέπει να κατασκευάσουμε εκ νέου την αυτοπροστασία μας για να είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε στο μέλλον τέτοιες επιθέσεις έγκαιρα και να τις αποτρέπουμε. Όμως όλα αυτά δεν συμβαίνουν. Αυτό που γίνεται είναι ότι, για παράδειγμα, η εικόνα και το αίσθημα μιας αποκρουστικής σαδιστικής σκηνής, συνεχίζουν να ζουν μέσα στον καταναλωτή ως ψυχικά ξένα σώματα.

Πως θεραπεύονται οι βλάβες που προκαλούνται από τις οθόνες; Πως μπορούμε να εμποδίσουμε να συμβαίνουν; Υπάρχουν παιδαγωγικά και θεραπευτικά βήματα τα οποία είναι απαραίτητα και εύκολα στην πραγματοποίηση τους. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε μέχρι την στιγμή που το πολιτικό σύστημα θα αντιδράσει με αποφασιστικά μέτρα, μιας και αυτό είναι κάτι που μάλλον θα αργήσει να συμβεί..

Ο ζωντανός κόσμος χρειάζεται προστασία από το επεκτατικό κομμάτι των ψηφιακών μέσων. Για αυτόν ακριβώς το λόγο ο ζωντανός κόσμος χρειάζεται ζώνες ελευθερίας, τόπους χωρίς τα ηλεκτρονικά μέσα:

• Όχι τηλεόραση στο παιδικό δωμάτιο.
• Οικογενειακές βραδιές απαλλαγμένες από τηλεόραση.
• Αποσύνδεση από το Router στις 22.00 το βράδυ.
• Προσφέρετε ως δώρο σε παιδιά συσκευές που λειτουργούν online (Laptop, Tablet), μόνον εφόσον έχετε διασφαλίσει πως το παιδί στο οποίο απευθύνεται η δωρεά σας δεν παρουσιάζει εξαρτητικές τάσεις στην σχέση του με online παιγνίδια και online κοινωνικά δίκτυα.
• Από παιδαγωγικής άποψης τίθεται το ζήτημα του επιτρεπτού χρόνου ενασχόλησης με τις οθόνες. Η ηλικία του παιδιού αποτελεί μια βασική παράμετρο αναφορικά με τον επιτρεπτό χρόνο χρήσης. Είναι προτιμότερο να ακολουθείται ένα πιο περιοριστικό μοντέλο (ώρες μπροστά στην οθόνη) από αυτό που ισχύει ως φυσιολογικό και αποτελεί την πρακτική των περισσοτέρων.

Η διακοπή των ψηφιακών δραστηριοτήτων αφήνει ένα κενό, το οποίο γεμίζει αμέσως με ζωή. Μια σημαντική πολιτική δράση θα μπορούσε να είναι η αλλαγή στην ταξινόμηση των online προϊόντων. Μέχρι σήμερα αποτιμάται, όπως συνέβαινε παραδοσιακά με τις κινηματογραφικές ταινίες, η καταλληλότητα των έργων για συγκεκριμένες ηλικιακές κατηγορίες. Μου φαίνεται πως είναι πιο χρήσιμο να κατατάσσονται τα προϊόντα της ψηφιακής βιομηχανίας με γνώμονα την διεισδυτικότητα τους. Δηλαδή να λαμβάνεται υπόψη η κατασκευαστική λογική, οι προδιαγραφές, με βάση τις οποίες προωθείται η απώθηση του ζωντανού κόσμου.

Από διαγνωστικής άποψης είναι σημαντικό να διευρυνθεί η ανάληψη βιογραφικού – ιστορικού από τους ασθενείς με πληροφορίες που αφορούν την χρήση των μέσων.

Πόσες ώρες την ημέρα ή και την εβδομάδα χρησιμοποιούνται τα ψηφιακά μέσα;

Πως είναι κατανεμημένος ο χρόνος χρήσης ανάμεσα σε τηλεόραση, διαδίκτυο, παιγνιδομηχανές και online κοινωνικά δίκτυα;

Ποιές ώρες της ημέρας καταναλώνονται τα προϊόντα της ψηφιακής βιομηχανίας;

Υπάρχει αυξητική τάση στην χρήση οθονών;

Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι βλάβες που προκαλούνται  στην οικογένεια, στο σχολείο, στον φιλικό κύκλο και στην σωματική κατάσταση;

Μιλώντας με τους ασθενείς θα μπορούσαν να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με αλλαγές στην προσωπικότητα και να μελετηθούν ιδιαίτερα:

• Διαταραχές στην επεξεργασία των συναισθημάτων με μια τάση υπερδιέγερσης, η οποία αντιμετωπίζεται από τους χρήστες με αύξηση της ψηφιακής δραστηριότητας.
• Περιορισμοί στις διαδικασίες ψυχικής/νοητικής επεξεργασία (Mentalisation) των συναισθημάτων και αντί αυτής μια τάση για παρορμητικές πράξεις.
• Μια ελλιπής, ελάχιστα διαφοροποιημένη γλωσσική χρήση για τις συναισθηματικές και κοινωνικές διαδικασίες.

Από ιατρικής άποψης παρουσιάζουν ενδιαφέρον:

• Οι συνέπειες χρόνιας στέρησης ύπνου.
• Η έλλειψη κίνησης και σωματικής δραστηριότητας.
• Η έκπτωση στις διατροφικές συνήθειες (Fast-Food).

Τα ευρήματα από την ανάληψη ιστορικών ασθένειας σχετικά με τις βλάβες που προκαλούνται από τις προβληματικές χρήσεις ψηφιακών μέσων – οδηγούν σε συμπεράσματα γύρω από την θεραπευτικό σχεδιασμό:

• Ανεξάρτητα από την πολυμορφία στην μόλυνση του ψυχικού και κοινωνικού κόσμου από την χρήση των μέσων, προτείνεται και προωθείται η όσο το δυνατό μεγαλύτερη αποχή.
• Η φροντίδα για την βελτίωση της ποιότητας του ύπνου δεν πρέπει να υποτιμάται.
• Να ευνοήσουμε τον ζωντανό κόσμο φροντίζοντας για επαρκείς ανθρώπινες επαφές.
• Στην περίπτωση τραυματισμών που προκλήθηκαν στον εικονικό κόσμο, οφείλουμε να αντιδρούμε με κατάλληλες θεραπευτικές στρατηγικές αντιμετώπισης του τραύματος.

Σε όλα αυτά τα παιδαγωγικά, πολιτικά και ψυχοθεραπευτικά βήματα μπορεί να μας βοηθήσει ένα πράγμα: Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν θέλουν να αρρωσταίνουν και να είναι διαταραγμένα. Αντίθετα επιθυμούν να είναι φυσιολογικά και να νοιώθουν ζωντανά. Αναζητούν την φυσιολογικότητα, όπως το στεγνό έδαφος αναζητά το νερό της βροχής. Λειτουργούν συνθετικά και επανακάμπτουν αναζητώντας με απίστευτη ταχύτητα. Τα παιδιά, τις περισσότερες φορές, δεν χρειάζονται το ιδιαίτερο, ειδικά σε ό,τι αφορά την θεραπεία. Επιζητούν το φυσιολογικό: Ομιλία, ακρόαση, τακτοποίηση, χαρά από την ανάπτυξη τους.

Απόδοση από την γερμανική γλώσσα: Σκαρπίδης Κώστας