Literaturkritik.de / Circumcision, Beschneidung, Περιτομή

Das Schibboleth der Psychoanalyse – Το σήμα κατατεθέν της ψυχανάλυσης

Franz Maciejewski rollt noch einmal die Frage auf, ob die Psychoanalyse eine ‘’judische Wissenschaft’’ sei.

Ο Franz Maciejewski ξεδιπλώνει εκ νέου το ερώτημα εάν η ψυχανάλυση είναι μια ‘’ιουδαική επιστήμη’’.

Του Axel Schmitt

Το 1977 η Anna Freud ήταν προσκεκλημένη από το εβραικό πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ για να λάβει θέση την θέση επίτιμου διδάκτορα, η οποία θεσπίστηκε στο όνομα του πατέρα της. Δεν μπόρεσε να παραβρεθεί αυτοπροσώπως, ωστόσο απέστειλε γραπτά την ομιλία της. Σε εκείνο το κείμενο η A. Freud τοποθετήθηκε ως προς μια συχνή κατηγορία που αποδιδόταν στην ψυχανάλυση, σύμφωνα με την οποία, η ψυχανάλυση είναι μια εβραική επιστήμη. Η απάντηση της ως προς αυτό ήταν πως, δεδομένων των συνθηκών, η κατηγορία αυτή – είναι έναν τίτλος τιμής.

Tο ερώτημα σχετικά με τις εβραικές ρίζες της ψυχανάλυσης μας εισάγει σε αχαρτογράφητα πεδία. Κυριολεκτικά από τις απαρχές της, ο πολιτισμικός χώρος – τον οποίο η ψυχανάλυση άνοιξε συνολικά στον δυτικό πολιτισμό ως τόπο της αυτογνωσίας του μεμονωμένου ανθρώπου αλλά και της κοινωνίας – διχοτομήθηκε μέσα από μια αν(οίκεια) απόρριψη. Απόρριψη, η οποία σύμφωνα με τον Freud ανάγεται στο πρόβλημα του να είναι κανείς εβραίος, εντός ενός έντονα αντισημιτικού κόσμου. Ή με άλλα λόγια, η απόρριψη αυτή εξηγείται μέσα από τις υπόγειες τριβές των δύο πολιτισμών – του εβραικού και του χριστιανικού.

Το σημείο αυτό καλώς τονίζεται από τον Franz Maciejewski στην εισαγωγή της έρευνας του για την αλληλοεξάρτηση ‘’ψυχαναλυτικού αρχείου και εβραικής μνήμης’’. Στην ιστορία που γράφτηκε μετά την Shoah, το ερώτημα εάν θα έπρεπε να κατατάξουμε την ψυχανάλυση στις ιουδαικές επιστήμες ή όχι – μετaτράπηκε σε ανάθεμα (Anathema). Πάνω από όλα η ιδιαίτερη ικανότητα της ψυχανάλυσης να τοποθετήσει τις διεργασίες επεξεργασίας του τραύματος που προκάλεσε η Shoah, της έδωσε – θέλοντας και μη – μετά το 1945 την θέση μιας οικουμενικά διαφωτισμένης επιστήμης. Της οποίας όμως η αυθεντικά εβραική έμπνευση φαίνεται να λησμονήθηκε.      

Αν όμως ρίξουμε μια ματιά πέρα από τα σύνορα της Ευρώπης, διαπιστώνουμε ότι η αντιπαράθεση σχετικά με το εβραικό μερίδιο της ψυχανάλυσης παρέμεινε σε σημαντικό βαθμό ανολοκλήρωτη. Μια σειρά από κυρίως αμερικανούς συγγραφείς εβραικής καταγωγής (Peter Gay, Emanuel Rice, Harold Bloom), επιχειρούν μέσα από τα βιβλία τους να ταυτίσουν την ψυχανάλυση με τον εβραισμό εντός της πολλαπλότητας των εκδοχών του (Talmud, Kabbala, Chassidismus, Zionismus) και να τοποθετήσουν τον Freud στο Πάνθεον της ιουδαικής σκέψης.

Ο διανοητικός καθοδηγητής αυτής της ομάδας, ο Yosef H. Yerushalmi, στην χωρίς αμφιβολία εξαιρετική μονογραφία του πάνω στο δοκίμιο του Freud “Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθειστική θρησκεία’’, επινόησε την περίφημη διατύπωση: «Η ψυχανάλυση είναι ένας εβραισμός χωρίς Θεό».

Με άλλα λόγια: η ψυχανάλυση μπορεί ίσως να θεωρηθεί ως ύστερη, τελευταία ίσως έκφραση του Ιουδαισμού. Πράγμα που φαινόταν να το πιστεύει και ο ίδιος ο Freud, χωρίς ποτέ ωστόσο να βρεί το θάρρος να το ομολογήσει και να το διακυρήξει. Στη συζήτηση με τον μεγάλο αμερικανό ιστορικό του εβραισμού, ο Jacques Derrida στο έργο του ‘’Mal d’archive’’ δίνει εκ νέου ένταση στο ερώτημα: Η αντιφατική ενότητα του αρχείου – αρχείο αγαθό ή αρχείο ως πηγή δεινών – προς διατήρηση ή προς καταστροφή, κατασκευάζει εφαρμοζόμενη στο υποκείμενο μια παρόμοια αντιφατική συναισθηματική συνθήκη.

Να υποφέρουμε εξαιτίας του αρχείου και να το επιθυμούμε με πάθος. Η επιθυμία για μνήμη αντιστοιχεί από την άλλη πλευρά σε μια (προς παρατήρηση) πληγή των απαρχών που συγκροτούν την μνήμη.

Ακολουθώντας τον Derrida, το επιχείρημα του Franz Maciejewski είναι ότι «το οικογενειακό μυστικό της ψυχανάλυσης και του Ιουδαισμού θα μπορούσε να μας αποκαλυφθεί, μόνο εάν κρατήσουμε στην καρδιά της μνήμης μας το μοναδικό και προαιώνιο αρχείο της περιτομής, το οποίο έχει περιπέσει στη λήθη. Μοναδικό είναι αυτό το αρχείο, καθώς απέκτησε μέσα στον εβραισμό την μορφή μιας εγγραφής πάνω στο ίδιον σώμα – ως αυτόνομο αρχείο απέναντι στην γραφή – ως το νεώτερο ίχνος εγγραφής και αρχειοθέτησης. Προαιώνιο είναι το αρχείο καθώς διαφεύγει του ιστορικού καθορισμού και της τυποποίησης.

Το όνομα του αρχείου δίνεται τελικά στην περιτομή, γιατί κατά τo σημάδεμα του δέρματος έχουμε να κάνουμε με ένα άσβεστο χαρακτηριστικό γνώρισμα. Επομένως σύμφωνα με την μορφή πρόκειται για μια πολιτισμική τεχνική της μνήμης και σύμφωνα με το αποτέλεσμα για μια διαρκώς παρούσα σωματική μνήμη.

Η περιτομή βρίσκεται λοιπόν στην βάση και των δύο μνημονικών εγγραφών (εβραική σκέψη και ψυχανάλυση) – έτσι επιχειρηματολογεί ο Maciejewski – ως μια από κοινού σωματική μνήμη. Έτσι ο συγγραφέας εξαίρει την περιτομή με το σημαίνον που συνανήκει σε αυτήν την συνθήκη, το πέος περιτετμημένο, ως την κεντρική στιγμή αυτού του ‘’εθνικού ασυνειδήτου’’ του εβραικού πολιτισμού. Αυτό το ασυνείδητο μεταβιβάζεται και επηρέασε καθοριστικά την ψυχαναλυτική θεωρητικοποίηση.

Παραβλέποντας την συζήτηση γύρω από την ιουδαική καταγωγή του Freud, το κυρίαρχο εβραικό περιβάλλον της οικογένειας του, των γνωστών και φίλων του, την εβραική σύνθεση του πρώτου ψυχαναλυτικού κινήματος, την επιρροή της Philippsonn Βίβλου και του πολιτισμικού κύκλου που καθορίζεται από την Πεντάτευχο – είναι η έννοια της περιτομής που προσφέρει ως κρυπτογράφημα για το ασυνείδητο τμήμα της ιουδαικής μνήμης, την δυνατότητα να ανασάνει το μυστικό που περιβάλλει τον λόγο σχετικά με μια εβραική επιστήμη.

Μέχρι αυτό το σημείο ο Maciejewski κατανοεί την προσπάθεια που αφορά την έννοια της περιτομής ως μέρος των προεργασιών οι οποίες θα πρέπει να επιτελεστούν -σύμφωνα με τον Yerushalmi – ώστε να μπορέσει να δοθεί μια απάντηση στο ερώτημα εάν γενετικά ή δομικά η ψυχανάλυση είναι πράγματι μια εβραική επιστήμη. Γιατί ακόμη και εντός του στενού ψυχαναλυτικού λόγου το ζήτημα της σχέσης του Freud με την περιτομή είναι περιθωριοποιημένο. Ταυτόχρονα η περιτομή παρέμεινε συνολικά ένα ξεχωριστό επιφαινόμενο.

Στο πρώτο μέρος της έρευνας ο Maciejewski καταφέρνει να δείξει με ζωντανό τρόπο ότι η πραγματικότητα της περιτομής διατρέχει σαν ένα κόκκινο νήμα την βιογραφία του Freud για πέντε δεκαετίες, από την στιγμή της γέννησης του έως την οριστική εγκατάσταση της ψυχανάλυσης:

Εκκινoύμε από την δική του περιτομή (του Freud), όπως αυτή αρχειοθετήθηκε στο οικογενειακό λέυκωμα. Ο Deridda μας πρόσφερε μια διαυγή ερμηνεία ως προς αυτή την στιγμή. Στην συνέχεια έχουμε μια τριπλή επιστροφή με αφορμή την γέννηση των γιών του μέχρι την γενέθλια ανάμνηση του πατέρα. Από τις ασυνείδητες απαρχές έως την εγγεγραμμένη ταυτότητα πάνω στο σώμα από το μαχαίρι του Mohel. Περνώντας από την θεματική παρουσία σε αντισημιτικούς και ενδοεβραικούς λόγους και κείμενα  της εποχής του, μέχρι την έκφραση μιας διαρκώς θρυμματισμένης αυτοσυνείδησης όπως αυτή παρουσιάζεται στα πρώτα προτάγματα του σχετικά με ζητήματα της σεξουαλικής ανατομίας και σεξουαλικής ταυτότητας.

«Μπορούμε να αποδείξουμε ότι ως κρυμμένο κέντρο της πρώιμης θεωρίας του τραύματος, ταυτόχρονα ώς κάτι που αναιρέθηκε και δυνάμει αποκρυπτογραφήσιμo στα αρχεία του ονείρου, η πραγματικότητα της περιτομής εκπροσωπεί το από την μια μεριά παραμορφωμένο, από την άλλη ανεπαρκώς κατανοημένο Schiboleth της πρώιμης ψυχανάλυσης. Περνώντας την πύλη εισόδου προς την ψυχαναλυτική ερευνητική κοινότητα, το σήμα κατατεθέν (Shibboleth), εμβληματικό χαρακτηριστικό γνώρισμα που συναποφασίζει και συγκαθορίζει την αυτοκατανόηση και την θεωρητική της γλώσσα».

Η αποφασιστική απώθηση της εθνικής – πολιτισμικής εξάρτησης των συμβολικών γενικεύσεων ολοκληρώνεται, όπως ο συγγραφέας δείχνει σε ένα δεύτερο βήμα, στις κατασκευές της θηλυκότητας. Ο Freud εγγράφει την ανησυχητική ποιότητα του περιτετμημένου εβραικού σώματος στο σώμα της γυναίκας, της οποίας το γεννητικό όργανο λειτουργεί πλέον ως συρρικνωμένο πέος.

Στο παράδειγμα τη δημοφιλούς εικόνας της Gradiva της ψυχαναλυτικής συντεχνίας – ο συγγραφέας (Macieweski) καθιστά σαφές ότι η κυρίαρχη ανδρική φαντασίωση της φρουδικής ψυχανάλυσης δεν χρησιμοποιεί το γυναικείο σώμα μόνον ως επιφάνεια προβολής της απώλειας αλλά χρησιμοποιειται δεξιοτεχνικά, φέρνοντας σε κοινή θέα το ξεπέρασμα της ναρκισσιστικής προσβολής.

«Στην εικόνα του εντυπωσιακού πέλματος της Gradiva θριαμβεύει (η κατά κάποιο τρόπο μονοθειστική) λατρεία του φετίχ Φαλλός ως ένα μη περιτετμημένο πέος». Μια συμπυκνωμένη περιγραφή (Geertz), συνδεδεμένη με αυτό το ζήτημα, του σχολικού παραδείγματος – η πολύ γνωστή περίπτωση του μικρού Χανς – μπορεί να δείξει ότι ο φονικός αγώνας έναντια στον πατέρα και η αιμομικτική επιθυμία για την μητέρα καθώς και η απίστευτα τρομακτική επίδραση του ευνουχισμού, δεν ερμηνεύεται πρωταρχικά ως οιδιπόδειο σύμπλεγμα, αλλά μπορεί να γίνει πραγματικά κατανοητή πρωτίστως μέσα από το τραυματικό κληροδότημα της περιτομής.

Η κορυφαία οιδιπόδεια περίπτωση μας αποκαλύπτεται εδώ – όπως και ο ίδιος ο Majeciewski δικαίως υπογραμμίζει- απροσδόκητα ως ‘’εβραίος Οιδίποδας’’. Κομμάτια του εβραικού θεμελίου είναι αναγνωρίσιμα ακόμη και ως διασπασμένα. Ο Freud έχτισε πάνω σε αυτά την θεωρία του ενός ψυχαναλυτικού πυρηνικού συμπλέγματος.

Ακριβώς σε αυτή την θέση βρίσκεται όμως το αποφασιστικό σημείο: Στο ότι η συγκαλυμμένη ιδιαιτερότητα της ιουδαικής κοινωνικοποίησης και της μέσω της περιτομής κατασκευασμένης ιουδαικής μνήμης (του νεαρού Freud αλλά και του μικρού Hans), θέτει σε κίνδυνο την οικουμενική αξίωση ισχύος της ψυχανάλυσης.

Αυτό το σημείο ο Freud δεν μπορεί να το παρακάμψει. Κατανόησε την θεωρητική πρόκληση που έθεσε αυτό το πρόβλημα και προσπάθησε – χωρίς βέβαια να τα καταφέρει – γράφοντας το Τοτέμ και Ταμπού να αποκόψει ‘’την αναγνώριση της πραγματικότητας του ευνουχισμού’’ από αυτήν την ιδιαίτερη εθνογένεση και να την διασφαλίσει προσφεύγοντας σε ένα γενικό φυλογενετικό σχήμα.

Σε σχέση με τις εβραικές πραγματικότητες πού αποδοκιμάζονται, καταβάλλεται έντονη προσπάθεια ώστε να αντικατασταθούν μέσα από τα γενικά έγκυρα σπάργανα του οιδιπόδειου δράματος. Η αποτυχία αυτής της προσπάθειας προσφέρει κατά κάποιο τρόπο ex negativo την δυνατότητα – ενάντια στις προθέσεις του Freud – μιας στενής προσέγγισης εβραικής σκέψης και ψυχανάλυσης.  

Αυτό το αποτέλεσμα βρίσκει μια εκπληκτική επιβεβαίωση αν στραφεί κανείς στα πρώιμα εθνό-ψυχαναλυτικά κείμενα των νέων αναλυτών του κύκλου της Βιέννης.

Αυτά τα κείμενα καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι στις διηγήσεις για τον Μωυσή και την νομοθέτηση εκ μέρους του, στις εικόνες με τον Ισαάκ δεμένο ή στον αγώνα του Ιακώβ με τον Άγγελο, στην χρήση του Schofar (Κέρας) ή στην ολοκλήρωση του Kolnidre (των όρκων), μπορεί να αναδειχθεί μια ιδιότυπη οιδιπόδεια βασική δομή.

Πράγμα που οδηγεί το Maciejewski στην παραδοχή ότι στο λανθάνον νοηματικό περιεχόμενο του ‘’Τοτέμ και ταμπού’’ (το βασικό κείμενο όλων των συζητήσεων) δεν πρόκειται για την κατεξοχήν ιδρυτική πράξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Αλλά για την προσαρμοσμένη εκδοχή των απαρχών της εβραικής εθνογένεσης και για αυτό τον λόγο – για την θεμελίωση του εβραικού πολιτισμού.

Γι αυτό τον λόγο ο Freud στο τελευταίο του έργο ‘’Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθειστική θρησκεία’’, δοκιμάζει παρακινδυνευμένα να μεταφέρει την φυλογενετική προοπτική που επεξεργάστηκε στο ‘’Τοτέμ και Ταμπού’’ – στην εθνογένεση του εβραισμού. O Freud επιχείρησε μια ‘επανακράτηση΄ της εβραικής πολιτισμικής μνήμης, της σχετικής τον Μωυσή και τον μονοθεισμό, με το να την τοποθετήσει στον λογαριασμό της Αιγύπτου (Οι απαρχές του μονοθεισμού ανακαλύπτονται από τον Freud στην λατρεία του Egnaton, Amenopis IV). Με αυτόν τον τρόπο ‘’επανεγκαθίσται ο αρχέγονος πατέρας στα ιστορικά του δικαιώματα’’(πλέον όμως) ως μία μη εβραική υπόθεση.

Ο Maciejewski μπόρεσε να δείξει ότι ο Freud διηγείται με απρόσμενο τρόπο την ιστορία της επιβολής του μονοθεισμού μέσα από την τροπικότητα του ‘’τραυματισμένου Οιδίποδα’’. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί μια αξιοσημείωτη σειρά: Με αφορμή την έναρξη της ιουδαικής εθνογένεσης (τραύμα που προκάλεσε ο φόνος του Μωυσή), ο Freud θυμάται τις αρχές της ψυχανάλυσης (θεωρία του τραύματος) καθώς και την περίοδο της δικής του πρώιμης παιδικής ηλικίας (τραύμα της περιτομής).

Προφανώς – το αίνιγμα του εβραικού στοιχείου μέσα στην ψυχανάλυση, το μυστικό του αντισημιτισμού καθώς και το αίνιγμα της μονοθειστικής θρησκείας που ακολουθείται στο κείμενο για τον Μωυσή – όλα αυτά περιστρέφονται ως ‘’ομόκεντροι’’ κύκλοι εβραικών (μερικών) ταυτοτήτων, γύρω από ένα και ίδιο κέντρο.

Ακολουθώντας την λογική του ψυχαναλυτικού Diskurs και του κατεξοχήν εβραικού μοντέλου σκέψης ενός ‘’γύρω από μια πληγή περιστρεφόμενου’’, ο Derrida αναλαμβάνει τις συνδέσεις και ο Maciejewski κατορθώνει να ανακαλύψει το κοινά αναζητούμενο σημείο εστίασης στην πραγματικότητα της περιτομής ως το κεντρικό τραυματικό γεγονός εβραικής κοινωνικοποίησης και εθνογένεσης.

Ο πολιτισμικός χώρος που διανοίγει το τελετουργικό της Circumcision και μεταφέρει από γενεά σε γενεά – πρέπει να διαβαστεί ως κρυπτογράφημα μιας τραυματικής σωματικής μνήμης του εβραικού πολιτισμού. Τα ίχνη του, και με αυτόν τον τρόπο διευρύνουμε την προσέγγιση του Maciejewski, οφείλουν να αποκωδικοποιηθούν, όχι μόνο για να κατανοήσουμε τα πολιτισμικά επιτεύγματα του μονοθεισμού και της ψυχανάλυσης.

Αλλά ακόμη και για την κατανόηση του επιτεύγματος των απωθήσεων που επιτελεί ο αντισημιτισμός καθώς και την ερμηνεία του τραύματος στην τέχνη και στον πολιτισμό μετά την Shoah. Η τελευταία συνεχίζει να παραμένει σε ένα καθεστώς αξιοκατάκριτου ερευνητικού ελλείματος.

Απόδοση από την γερμανική γλώσσα, Κώστας Σκαρπίδης