Ενσαρκωμένες αναμνήσεις μέσα στην πανδημία
Marianne Leuzinger-Bohleber
Embodied Memories in der Pandemie
Ενσαρκωμένες αναμνήσεις μέσα στην πανδημία
Μερικές κλινικές και ψυχαναλυτικές παρατηρήσεις
Η κρίση εμφανίζει με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια αυτό που σε κάθε περίπτωση ήταν ήδη εκεί. Δεν είναι οι επιδημίες αυτές που αλλάζουν την κοινωνία. Αυτές όμως μας επιτρέπουν να δούμε την αλήθεια των κοινωνιών μας… Βλέπουμε κάτι που δεν μπορούσαμε πριν να δούμε. Με αυτόν τον τρόπο εκφράστηκε ο Βούλγαρος φιλόσοφος Ivan Krastev σε μια συνέντευξη του στο Spiegel στις 26.6.2020. (σελ.122).
Στους μήνες της πανδημίας είδαμε στην πράξη, χρησιμοποιώντας τα κλινικά – ψυχαναλυτικά εργαλεία μας, αυτό που δεν μπορούσαμε προηγουμένως να δούμε. Πράγματα που σχετίζονται με τις αντιδράσεις των ασθενών μας αλλά και με εμάς τους ίδιους στις ειδικές αντιμεταβιβαστικές μας αντιδράσεις.
Καλούμαστε να συλλάβουμε/εκφράσουμε αυτές τις παρατηρήσεις σε εικόνες, μεταφορές και γλώσσα και να τις παρουσιάσουμε στους ασθενείς μας και στους συνομιλητές μας σε διεπιστημονική βάση. Αυτό αποτελεί την γνήσια ψυχαναλυτική συνεισφορά στην δημόσια συζήτηση – όπως θα αναπτύξουν στην συνέχεια και οι δυο συνάδελφοι μου στις ομιλίες που θα ακολουθήσουν. Από την πλευρά μου θα περιοριστώ σε αυτήν την σύντομη και παρορμητική εισήγηση σε μερικές κλινικές και εννοιολογικές παρατηρήσεις.
Η πανδημία επιτρέπει σε όλους μας να κοιτάξουμε στην Άβυσσο της ανθρώπινης ψυχής. Πράγμα που μας επιβαρύνει όλους, ψυχαναλυτές και αναλυόμενους, πολιτικούς και πολίτες, φτωχούς και πλούσιους, ανθρώπους που ανήκουν σε όλες τις κοινωνικές βαθμίδες και επίπεδα εκπαίδευσης σε όλο τον κόσμο. Η εντελώς απροσδόκητη, δύσκολα κατανοητή απειλή για την ζωή, στην οποία βρισκόμαστε εκτεθειμένοι – χωρίς φάρμακα και εμβόλια – μας φέρνει αντιμέτωπους με μία κατάσταση ακραίας εξάρτησης και αδυναμίας.
Παρατηρώντας το απο ψυχαναλυτική άποψη, οι εικόνες αβοήθητων, διασωληνωμένων ανθρώπων που κείτονται στις μονάδες εντατικής θεραπείας – ξυπνούν σε όλους μας αναμνήσεις πολύ πρώιμων, ευρείας κλίμακας εμπειριών από τους πρώτους μήνες της ζωής. Είναι γνωστό ότι ένα μωρό μπορεί να επιβιώσει μόνο εφόσον δεχτεί και λάβει επαρκή φροντίδα, επιμέλεια και ‘’κράτημα’’. Βρίσκεται σε μία υπαρξιακή συνθήκη
ολοκληρωτικής εξάρτησης. Οι ‘’embodied memories’’ στην βάση αυτών των ανθρωπίνων βασικών εμπειριών, παραμένουν διατηρημένες ασυνείδητα στην μνήμη μας και ζωντανεύουν εκ νέου με ασυνείδητο τρόπο – κατά την διάρκεια της ζωής – στην βάση μια συγκεχυμένης αντιπαράθεσης με τον θάνατο και άλλες ακραίες καταστάσεις. (Leuzinger-Bohleber, 2015).
a) Σωματική επαφή ως απειλή, αντί πηγή σιγουριάς και ασφάλειας
Ο φόβος θανάτου και καταστροφής ενός μωρού, ως γνωστό κατευνάζεται κυρίως μέσω εντατικής σωματικής επαφής με τα πρωταρχικά του αντικείμενα: η εμπειρία της ζεστασιάς, της οικείας μυρωδιάς, οι ακουστικοί και οπτικοί ερεθισμοί – πράγματα που ήδη περιγράφηκαν από τον Daniel Stern (1983/2018) και πολλούς άλλους ψυχαναλυτικούς/εξελικτικούς ερευνητές – συμβαίνουν μέσω μιας ‘’επαρκώς καλής’’, επαναλαμβανόμενης εμπειρίας όπου κανείς ανταπεξέρχεται σε παιδικές συναισθηματικές θύελλες και κατακλυσμούς αφόρητων διεγέρσεων. Όλα αυτά εκβάλλουν σε αυτό που ο Erikson ονόμασε ‘’πρωταρχική εμπιστοσύνη’’.
O Peter Fonagy και η ερευνητική του ομάδα μιλούν για ‘’epistemic trust’’και παραπέμπουν στο εξελικτικτά βιολογικό πλεονέκτημα των Πρωτευόντων. (Fonagy, Alison, 2014). Στην κρίση που προκαλεσε ο κορωνοιός η σωματική επαφή χάνει τόσο στις κοινωνικές όσο καi στις θεραπευτικές σχέσεις την βασική λειτουργία της διασφάλισης της εικόνας του εαυτού, το αίσθημα της σιγουριάς και της κοινής υπαρξιακής συνθήκης σε ότι αφορά στην αντιμετώπιση και επίλυση προβλημάτων: Η σωματική επαφή μετατρέπεται η ίδια σε κίνδυνο μόλυνσης.
«Μου λείπει η μυρωδιά στο ντιβάνι, το βλέμμα στα ράφια των βιβλίων σας, η χειραψία μαζί σας, το πρόσωπο σας όταν με χαιρετάτε – όλο αυτό μου προκαλεί πολύ μεγάλη ανησυχία». Με αυτά τα λόγια εκφράστηκε μια αναλυόμενη μου σε μια τηλεφωνική συνεδρία κατά την διάρκεια της πανδημίας. Είναι εντυπωσιακό το ότι άλλοι ασθενείς οι οποίοι – στην βάση παθολογικών εμπειριών στις σχέσεις με τα αντικείμενα τους – ανακάλυψαν ότι οι τηλεφωνικές συνεδρίες μέσα από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού τους κατέστησαν δυνατή μια νέα εγγύτητα μαζί μου ως
αναλύτρια τους. «Παράξενο, αλλά μπορώ να σας διηγούμαι από το τηλέφωνο τις ντροπιαστικές σεξουαλικές μου φαντασιώσεις πιο εύκολα από ό,τι όταν είμαι στο ντιβάνι». (Herr C).
b) Lock in και κοινωνική απομόνωση: ενσαρκωμένες αναμνήσεις τραυματικών εμπειριών
Άλλοι ασθενείς, όπως ο Κύριος Α., αντέδρασαν στην πανδημία και την εξαναγκαστική κοινωνική απομόνωση – στην βάση των τραυματικών τους εμπειριών – με πανικό, απόγνωση και καταθλιπτική κατάρρευση. Ο Κύριος Α. προέρχεται από μια χώρα με ολοκληρωτικό, ισλαμιστικό καθεστώς. Πολλαπλές στηρίξεις στο πλαίσιο του πιλοτικού προγράμματος Step By Step (L. Bohleber, Hettlich 2018), τον βοήθησαν να μάθει την γερμανική γλώσσα και να βρεθεί γι αυτόν σταθερή εργασία και κατοικία – πράγματα που λειτουργούν σταθεροποιητικά. Αυτές οι υποστηρικτικές δομές εξέπεσαν απότομα εξαιτίας του lock in. Βρέθηκε μόνος του, εκτεθειμένος στις εικόνες ασθενών από την πατρίδα του, οι οποίοι βρέθηκαν στα πρόθυρα του θανάτου από Covid 19.
Ταυτόχρονα πληροφορήθηκε για μαζικές διαδηλώσεις που καταστάλθηκαν άγρια από την αστυνομία της χώρας του. Ο Κύριος Α. αντέδρασε εκ νέου με ένα βαρύ καταθλιπτικό επεισόδιο. Για μέρες δεν μπορούσε να σηκωθεί από το κρεββάτι του και ακύρωνε τις συνεδρίες. Τελικά εμφανίστηκε σε άθλια κατάσταση σε μια ψυχοθεραπευτική συνεδρία, αξύριστος με παγωμένο πρόσωπο (frozen face) πίσω από την μάσκα και αναφέρθηκε σε πρόσφατους τρομακτικούς εφιάλτες που ονειρεύτηκε. ‘’Ήμουν σε ένα νεκροταφείο. Μου επιτέθηκαν δυο φίδια και χιλιάδες μύγες. Ξύπνησα πανικόβλητος…’’. Οι συνειρμοί του τον οδήγησαν στο πρώτο όνειρο που μου είχε διηγηθεί στην θεραπευτική δομή Michaelisdorf.
Την περίοδο εκείνη υπήρξε βαθιά καταθλιπτικός και με αυτοκτονικές σκέψεις. Σε αυτό το όνειρο ο πατέρας του ήθελε να τον σύρει σε έναν ανοιχτό τάφο. Αναφορικά με αυτό το όνειρο κατανοούμε (Μάρτιος 2020) λοιπόν – επί του παρόντος στην πατρίδα του η κυβέρνηση κατά την διάρκεια της κρίσης του κορωνοιού αποκάλυψε οριστικά το
απάνθρωπο πρόσωπο της – τα ανυπόφορα αισθήματα ενοχής όπως αυτά κινητοποιήθηκαν εκ νέου μέσα του. Τα αισθήματα αυτά περιστρέφονταν γύρω από τις μομφές που φανταζόταν ότι προέρχονταν από τον νεκρό πατέρα του. Η βασική κατηγορία που τον ενοχοποιούσε ήταν ότι λόγω της φυγής του, εγκατέλειψε την μητέρα του.
‘’Το καθεστώς αντιμετωπίζει τους ανθρώπους σαν μύγες…’’ λέει ο Κύριος Α. Παρόλα αυτά τα εθνικιστικά και πατριωτικά του συναισθήματα και η νοσταλγία του, ενισχύθηκαν μέσα στην πανδημία, πράγμα που το βίωνε με ανησυχητικό τρόπο: Αισθάνεται ξανά ξένος στην Γερμανία και αναπολεί νοσταλγικά την χώρα του, την γλώσσα του, τον πολιτισμό αλλά και
την οικογένεια του. Οι φαντασιώσεις συγχώνευσης με το πρωταρχικό μητρικό αντικείμενο – το οποίο τον τρέφει, προστατεύει αλλά και καταβροχθίζει – είναι εκ νέου από ψυχική άποψη έντονα παρούσες. Έτσι οι συνειρμοί που κάνει σχετικά με τα φίδια δεν αφορούν μόνο τον κορωνοιό, ο οποίος παραμονεύει κρυφά, αλλά και την πανταχού παρούσα μητερα του, η οποία σύμφωνα με τα λεγόμενα του, καταβρόχθιζε κατ επανάληψη τον αυτόνομο εαυτό του.
Τα φίδια είναι επίσης γι αυτόν ένα σύμβολο για την ιατρική που στέκεται αρωγός – η οποία στην χώρα του, αλλά και σε πολλά στρατόπεδα προσφύγων (ας σκεφτούμε τα στρατόπεδα στα ελληνικά νησιά) – αποτυγχάνει παταγωδώς και από την οποία όμως αποκομίζει πράγματα διαμέσου της κρατικά χρηματοδοτούμενης ψυχοθεραπείας που κάνει μαζί μου.
‘’ Η επίκαιρη, απειλητική για την ζωή συνθήκη στην πατρίδα σας, φέρνει ξανά στην επιφάνεια μέσω του ονείρου, τα παλιά συναισθήματα ενοχής για το γεγονός οτι επιβιώσατε αλλά και συγκρούσεις πίστης και αφοσίωσης. Παραμονεύουν σαν φίδια στο ασυνείδητο σας και σας υπενθυμίζουν τα συναισθήματα αδυναμίας από τα οποία υποφέρατε την περίοδο των βασανιστηρίων και της απόδρασης. Αλλά επίσης θυμίζουν και μερικά καθοριστικά βιώματα (φαντασιώσεις) που είχατε με τους γονείς σας ως μικρό παιδί, τους οποίους βιώνατε ως ισχυρούς αλλά και ‘’καταβροχθιστικούς’’.
c) Ο φόβος των ηλικιωμένων ενώπιον των νεώτερων και η επανενεργοποίηση του φθόνου ανάμεσα σε αδέλφια
‘’How dare you destroying our future’’ ήταν η κατηγορία της Greta Thunberg σε εμας τους μεγαλύτερους ως εκπρόσωπος του κινήματος Friday-for Future. Η πανδημία αποκαλύπτει την άλλη κατεύθυνση της εξάρτησης ανάμεσα στις γενεές. Οι μεγαλύτεροι ανήκουν στις ομάδες κινδύνου και φοβούνται την ξεγνοιασιά των νεώτερων, οι οποίοι αναζητούν πάρτυ και ταξίδια. Από ψυχαναλυτική άποψη σε αυτό το σημείο πρόκειται για οιδιπόδειες επιθυμίες θανάτου. ‘’Δεν πρέπει να μολυνθείτε από κορωνοιό, διαφορετικά είμαι πεπεισμένη, ότι έχετε αυτοκτονήσει, όπως η μητέρα μου…’’. Έτσι εκφράστηκε η κυρία Υ. Σε μια συνεδρία τον Φεβρουάριο του 2020.
Η πανδημία δεν φέρνει μόνο το οιδιπόδειο και το σύμπλεγμα του Λάιου στην επιφάνεια αλλά και φαντασιώσεις σχετικές με τον αρχαικό φθόνο ανάμεσα σε αδέλφια. ‘’ Η σκέψη ότι μόνο και μόνο επειδή είμαι μεγαλύτερος θα πρέπει να παραχωρήσω την θέση μου στο μηχάνημα υποβοήθησης της αναπνοής σε κάποιον νεώτερο – είναι απλά αφόρητη… Πάντοτε οι νεώτεροι βρίσκονταν από την φωτεινή πλευρά της ζωής… Η μικρότερη αδελφή μου, όπως γνωρίζετε, πήρε την θέση μου στην καρδιά της μητέρας μου. Ή το λιγότερο, την αμφισβήτησε. (Herr D.)’’.
Αυτές τα λίγα κλινικά στιγμιότυπα θα μπορούσαν να δείξουν παραδειγματικά πως εμείς ως ψυχαναλυτές μπορούμε να συνεισφέρουμε στην κατανόηση ιδιοσυγκρασιακών αντιδράσεων των προσώπων κατά την διάρκεια της πανδημίας αλλά και στην δική μας αυτοκατανόηση στο βαθμό που η πανδημία τοποθετεί εμάς και την πρακτική μας ενώπιον νέων απαιτήσεων. Με νέους τρόπους καλούμαστε για παράδειγμα να αναλογιστούμε από ποιούς ασθενείς και για ποιόν λόγο αξιώνουμε ενα συγκεκριμμένο θεραπευτικό Setting. Να σκεφτούμε πως αντιμετωπίζουμε τους ιδιαίτερους φόβους που σχετίζονται με την αμοιβαία μόλυνση καθώς και την άρνηση αυτών των φόβων.
Κι ακόμη πως διαφοροποιούμε λειτουργικά ανάμεσα σε απειλητικές πραγματικότητες και τον παρανοειδή φαντασιωτικό κόσμο του ασθενούς (αλλά και τον δικό μας). Από κει και πέρα ανακαλύπτουμε ξανά με νέο τρόπο ψυχικούς μηχανισμούς του ασυνειδήτου, οι οποίοι καθιστούν εφικτό ένα κριτικό βλέμμα πάνω στις επίκαιρες διαδικασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη στον πολιτισμό μας. (Freud, 1931).
Επιτρέψτε μου να ολοκληρώσω την εισήγηση μου με μια πολύ σύντομη, θραυσματική παρατήρηση:
Όπως θα έχουμε την ευκαιρία να συζητήσουμε σε αυτό το διαδικτυακό σεμινάριο – η πανδημία έφερε στην επιφάνεια τις σκιώδεις πλευρές της παγκοσμιοποίησης με τα ανοιχτά της σύνορα, τις αγορές και τις εξαρτήσεις της. Ο ιός δεν γνωρίζει περιορισμούς. Αυτό οδηγεί σε αποσταθεροποιήσεις, αβεβαιότητα και νοσταλγίες για ασφάλεια στην μητρική αγκαλιά της πατρίδας και του έθνους. Αυτές ακριβώς οι νοσταλγικές στιγμές αναμειγνύονται με τις ενσαρκωμένες μνήμες που μόλις σκιαγραφήσαμε. Οι νοσταλγίες αυτές συνδέονται στενά με έναν φαντασιωτικό κόσμο, τόσο αρχαικό όσο και ασυνείδητο.
Ο Werner Bohleber (2010/11) έθεσε προς συζήτηση σε διαφορετικές του εργασίες τρία ειδικότερα συστήματα ασυνείδητων φαντασιώσεων. Τα συστήματα αυτά επικαιροποιούνται σε ατομικές και κοινωνικές περιόδους κρίσεων και καθιστούν τους ανθρώπους ευάλωττους σε φονταμενταλιστικές, εθνικιστικές, μισαλλόδοξες και αντισημιτικές ιδεολογίες:
Η φαντασίωση της συγχώνευσης με το πρωταρχικό αντικείμενο, η φαντασίωση του ομογενούς και καθαρού στοιχείου (homogen/rein) κι αυτή του αρχαικού φθόνου ανάμεσα σε αδέλφια.
Παντού στον κόσμο οι λαικιστές και φονταμενταλιστες πολιτικοί γνωρίζουν να παίζουν διαβολικά καλά τις συγχορδίες τέτοιων ασυνείδητων φαντασιώσεων. Σε στιγμές συγκεχυμένων και απειλητικών για την ζωή καταστάσεων, καταφέρνουν να κινητοποιήσουν αυτές τις ασυνείδητες φαντασιώσεις σε μεμονωμένα άτομα ή ομάδες και να τις χρησιμοποιήσουν για τους σκοπούς τους. Το να το υπενθυμίζουμε είναι κάτι που μπορεί να αποτελέσει την δική μας ειδική συνεισφορά ως ψυχαναλυτές στην διεπιστημονική και την δημόσια συζήτηση. Λόγος απαραίτητος και πιεστικά αναγκαίος.
Όπως αναφέρθηκε στην αρχή, o Βούλγαρος φιλόσοφος Krastev μπόρεσε να δείξει με εμφατικό τρόπο ότι δεν είναι σαφές ούτε σε παγκόσμιο ούτε σε ευρωπαικό επίπεδο – σε ποιές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές μεταβολές θα μας οδηγήσει μακροπρόθεσμα η πανδημία. Ένα μόνο μοιάζει βέβαιο: μια επιστροφή στο προηγούμενο Status quo δεν θα είναι εφικτή, ούτε στις ΗΠΑ, την λατινική Αμερική, την Κίνα ή την Ευρώπη.
Ακόμη και στις αναλυτικές πρακτικές, μας τίποτα δεν θα έχει παραμείνει το ίδιο μετά την πανδημία. Θα πρέπει να ζήσουμε με τον covid 19 και τις πιθανές επερχόμενες πανδημίες και να βρούμε νέες απαντήσεις σε νέα ερωτήματα. Σχετικά με το πως θα μπορέσουμε, και με ποιό Setting, να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας και τους ασθενείς μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και πως θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε ψυχαναλυτικά.
Ο ψυχαναλυτικός χώρος αφίχθη στον 21 αιώνα με όλες του τις απειλές.
Ας επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να συνομιλήσουμε γι αυτά…
Απόδοση από την γερμανική γλώσσα, Σκαρπίδης Κώστας