DIPLOMARBEIT – Tabu Menstruation. Kiki Smiths Diskursivierung eines abjekten Themas in „Untitled‘‘ (Train)  

Απόσπασμα από την εργασία της Petra Maria Springer: Tabu Menstruation

Ταμπού ζώνη: Έμμηνος ρύση

‘’Η γνώμη μου είναι ότι οι παραστάσεις χωρισμού, κάθαρσης, οριοθέτησης και τιμωρίας των υπερβάσεων – πάνω από όλα εξυπηρετούν την πρόθεση να συστηματοποιηθεί μια εμπειρία, η οποία είναι αυτή καθαυτή ουσιωδώς αταξινόμητη. Μόνο μέσα από έντονα τονισμένους διαχωρισμούς ανάμεσα σε εσωτερικό κι εξωτερικό, πάνω και κάτω, ανδρικό και γυναικείο, υπέρ και κατά – μόνον τότε μπορεί να δημιουργηθεί η φαινομενική επίφαση μιας τάξης.’’ (Mary Douglas: Καθαρότητα και διακινδύνευση)

Στις πατριαρχικές κοινωνίες η γυναικεία περίοδος αξιολογείται αρνητικά. Η γυναικεία κατωτερότητα αποδεικνύεται μέσω μιας ‘’φυσικής’’ αδυναμίας που συνδέεται με την περίοδο. Οι γυναίκες (ανά)παράγουν με το σώμα τους και γι αυτό θεωρήθηκαν ακατάλληλες για πνευματική εργασία. Έτσι το γεγονός ότι οι πρώιμες μητριαρχικές κοινωνίες δεν αντιμετώπισαν με αρνητικότητα την περίοδο, είναι μάλλον αυτονόητο.

Ωστόσο υπάρχουν ελάχιστες μαρτυρίες και τεκμηριωμένα ιστορικά στοιχεία γύρω από τους τρόπους με τους οποίους κατανοούσαν τον εαυτό τους οι γυναίκες σε αυτές τις εποχές. Κάποιοι ερευνητές κι ερευνήτριες πιστεύουν ότι στις κοινωνίες που προηγήθηκαν της πατριαρχίας, η γυναικεία περίοδος αποτελούσε έκφραση της γονιμότητας και ίσχυε ως ιερή.

Η έμμηνος ρύση ως οικουμενικό- θηλυκό σωματικό γεγονός, είναι από την αρχαιότητα συνδεδεμένη με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, παραστάσεις και κανόνες συμπεριφοράς. Οι θεωρίες γύρω από τον γυναικείο κύκλο έχουν τις ρίζες τους από την μία πλευρά στον αρχαίο κόσμο, τους φυσιολόγους και τους φιλοσόφους, από την άλλη στην – εκτεταμένα ασυνείδητη – επιρροή της παλαιάς Διαθήκης.

Κι ενώ στο πέρασμα των αιώνων η επιρροή της θρησκείας και της εκκλησίας υποχώρησε, πάρα πολλά επιστημονικά μοντέλα ακόμη και στον νεωτερικό εικοστό αιώνα  επηρεάστηκαν από τις παραστάσεις και τους τρόπους σκέψης του αρχαίου κόσμου. Η γυναικεία περίοδος συνδέθηκε στην πλειοψηφία των επιστημονικών θεωριών με αρνητικούς συνειρμούς και με παρόμοιο αρνητικό τρόπο αντιμετωπίστηκε η γυναίκα ως υποδεέστερο ον.

Σύμφωνα με την Kristina Hohage, τα θεωρητικά ενδιαφέροντα για τον γυναικείο κύκλο μας παρέχουν μοναδικές πληροφορίες σχετικά με τους τρόπους θέασης των γυναικών σε διαφορετικές εποχές. Επίσης μας δίνουν μια εικόνα για το πώς αντιμετωπίστηκε το γυναικείο σώμα και το είναι της γυναίκας στην διδασκαλία της φυσικής ιστορίας.

Αυτές οι θεωρητικοποιήσεις διατυπώθηκαν και υποστηρίχτηκαν κατεξοχήν από άνδρες κι αυτό αποτελεί άλλη μια ιστορική διάσταση, στην βάση της οποίας μπορούμε να κατανοήσουμε την θέση και τον ρόλο του γυναικείου σώματος στις κοινωνίες που μελετούμε. Αυτή η εικόνα (που λαμβάνουμε) καθορίστηκε και διαμορφώθηκε από τις κυρίαρχες ανδρικές ιδεολογίες.

Η λέξη ταμπού (Tapu) κατάγεται από την Πολυνησία και, αφότου ο Captain James Cook αναφέρθηκε στο ταμπού της Τόνγκα, από τον 19^ο αιώνα εντάχθηκε στο λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών χωρών. Ο Freud γράφει στην μονογραφία του ‘’Τοτέμ και Ταμπού’’ ότι ταμπού σημαίνει αφενός ιερότητα και μύηση, αφετέρου ανοίκειο, επικίνδυνο, απαγορευμένο και ακάθαρτο.

Ο σεβασμός των ταμπού επιβάλλεται μέσω του φόβου της τιμωρίας: Αυτά τα ταμπού που γεννήθηκαν μέσα στον φόβο, ως προληπτικά μέτρα ενάντια στα κακά πνεύματα, μπορούν να βρεθούν σε όλους του ‘’πρωτόγονους’’ λαούς παίρνοντας συχνά την μορφή των επιταγών καθαρότητας..  

Έτσι η επαφή με πτώματα, αίμα ή σάλιο μπορεί να προσλαμβάνεται ως επικίνδυνη. Οι χριστιανικές εντολές καθαρότητας που συναρτώνται με το ιερό, δεν λαμβάνουν υπόψη τις υλικές περιστάσεις και κρίνουν σύμφωνα με τα κίνητρα και την προδιάθεση αυτού που δρα – πράττει.

Συχνά η διαφορά ανάμεσα σε μίασμα και ιερό δεν μπορεί να εντοπιστεί. Ακολουθούνται οι εντολές καθαρότητας με αυστηρότητα ή αντίθετα τραυματίζονται στην πραγματοποίηση τους – και στις δυο περιπτώσεις δεν εμπεριέχεται τίποτα μέσα σε αυτές που να παραπέμπει σε έναν συσχετισμό ανάμεσα σε ιερό και μιασμένο. Είναι πιθανό να μας ξενίζει όταν μαθαίνουμε πως οι λεγόμενοι ‘’πρωτόγονοι’’ λαοί δεν διακρίνουν παρά ελάχιστα ανάμεσα σε ιερό και ακάθαρτο.

Το ιερό θωρακίζεται μέσω απαγορεύσεων. Το ιερό πρέπει να προστατεύεται απαρέγκλιτα μέσα από απαγορεύσεις. Πρέπει να αντιμετωπίζεται πάντοτε ως κάτι ‘’μολυσματικό’’, για αυτό οι σχέσεις με αυτό (το ιερό), πρέπει να εκφραστούν μέσα από τελετουργικά αποχωρισμού και οριοθέτησης. Αλλά και διαμέσου της πίστης στην ύπαρξη κινδύνων που θα μπορούσαν να γίνουν απειλητικοί, όταν καταπατούνται οι απαγορευμένες διαχωριστικές γραμμές.

Ας δούμε τον σχηματικό διαχωρισμό των θρησκειών σε πρωτόγονες κι εξελιγμένες: Στην περίπτωση που πρόκειται για πρωτόγονες θρησκείες οι εντολές αναφορικά με το ιερό και το ακάθαρτο θα ήταν αδύνατο να διαχωριστούν, στην περίπτωση που πρόκειται για εξελιγμένες, οι κανόνες καθαρότητας εξαφανίζονται από την θρησκεία. Εξορίστηκαν στην κουζίνα, στο μπάνιο και στο σύστημα υγείας των πόλεων. Σε αυτά τα μέρη δεν υπάρχει λογικά κάτι που έχει να κάνει με θρησκεία.

Μύθοι γύρω από την περίοδο

[Μια γυναίκα που έχει περίοδο δεν επιτρέπεται να προσφέρει δεήσεις ,να συμμετέχει σε θρησκευτικές τελετές – μυστήρια ,να αγγίζει ιερά αντικείμενα και να εισέρχεται σε χώρους που πραγματοποιούνται ιερουργίες]

Η πραγματικότητα:

{Μια γυναίκα με περίοδο δεν είναι στην πραγματικότητα ακάθαρτη, αλλά πιθανόν να θέλει να ακολουθήσει αυτές τις πρακτικές από σεβασμό στις θρησκευτικές – λατρευτικές ευαισθησίες των άλλων}

……………………

Τα ταμπού συσχετίζονται με πράγματα που διεισδύουν στο σώμα η βγαίνουν από αυτό. Επιβλέπουν τα ανοίγματα του σώματος. Έτσι το αίμα της περιόδου γίνεται ταμπού μιας και βγαίνει από αυτό. Στις πατριαρχικές δομές κυριαρχεί, σύμφωνα με την οπτική του γάλλου ψυχαναλυτή Jacque Lacan, ο νόμος του πατέρα.  Ο Hermmann περιγράφει ανεγέρσεις ταμπού οι οποίες προστατεύουν τον πατέρα και του εξασφαλίζουν προνόμια. Ο πατέρας ιδρύει ταμπού για να προστατέψει το σώμα του και τις λειτουργίες του.

Από την αρχαιότητα η περίοδος αποτελεί ένα αρνητικό ειδικό χαρακτηριστικό της γυναίκας. Μύθοι, προκαταλήψεις και από προσανατολιστικές διδασκαλίες τέθηκαν σε κυκλοφορία. Ο Αριστοτέλης για παράδειγμα πιστεύει πως τα αιμοφόρα αγγεία της γυναίκας είναι γεμάτα με περίσσιο αίμα. Και ο Πυθαγόρας βλέπει στην περίοδο ένα πλεόνασμα αίματος που πρέπει να αποβληθεί.

Σε αυτό το σκεπτικό οι γυναίκες αιμορραγούν γιατί είναι πιο ψυχρές από τους άνδρες και γι αυτόν τον λόγο, σε συγκεκριμένες ηλικίες, η ποσότητα τροφής που λαμβάνουν μερικές φορές πλεονάζει. Ο Εμπεδοκλής απαντάει στο ερώτημα γιατί η γυναίκα χάνει αίμα, με την θεωρία ότι η γυναικεία σάρκα είναι ποσοτικά μικρότερη από του άνδρα και πιο συμπυκνωμένη. Ο άνδρας ως εκ τούτου δεν χρειάζεται να αποβάλλει το αίμα που συγκέντρωσε στο κύκλο του φεγγαριού.

 Ο γιατρός Γαληνός από την Πέργαμο υπήρξε κι αυτός υποστηρικτής της θεωρίας του πλεονάζοντος αίματος. Σύμφωνα με την οπτική του η γυναίκα συγκεντρώνει χυμούς γιατί σπάνια εγκαταλείπει το σπίτι και δεν χρειάζεται να εργάζεται σκληρά. Αλλά και ο Ιπποκράτης χαρακτηρίζει την περίοδο ως αποβολή του περισσού αίματος. Πίστευε πως η μήτρα είναι ένα κινούμενο  όργανο που είναι σε θέση να μεταναστεύει για παράδειγμα προς το κεφάλι , τα πλευρά ή τα σπλάχνα. Ο Πλίνιος ήταν πεπεισμένος ότι το αίμα της περιόδου είναι δηλητηριασμένο.

Κατά την διάρκεια της περιόδου η γυναίκα οφείλει να απέχει από την κατανάλωση κρασιού γιατί αυτό θα μετατρεπόταν μέσα της σε ξύδι. Άλλοι συγγραφείς πίστευαν πως η κόψη των μαχαιριών αμβλύνεται, ο σίδηρος και ο ορείχαλκος οξειδώνεται και ούτω καθ εξής. Αυτές οι απόψεις σχετικά με την επικινδυνότητα και την τοξικότητα του αίματος της περιόδου, επηρέαζαν την επιστημονική βιβλιογραφία αλλά και τις παραδοσιακές ιατρικές ακατάπαυστα μέχρι τον 18^ο αιώνα.

Σύμφωνα με τα ιερά κείμενα του εβραϊσμού και του χριστιανισμού το αίμα της περιόδου είναι ακάθαρτο: Οι ιουδαίοι, γυναίκες και άνδρες φαίνεται να πιστεύουν στην μη καθαρότητα της γυναίκας. Στο τρίτο Βιβλίο του Μωυσή βρίσκουμε την ακόλουθη διατύπωση: Όταν η γυναίκα έχει ροή αίματος, έχει αυτό το αίμα μέσα στο σώμα της. Αυτό που πρέπει να κάνει, είναι να αποδεχτεί αυτή την συνθήκη για επτά ημέρες.

Όποιος την αγγίξει περιέρχεται ο ίδιος σε κατάσταση μιάσματος μέχρι το βράδυ της ίδιας μέρας. Με ό,τι καταπιάνεται η ίδια ευρισκόμενη σε αυτήν την κατάσταση, ό,τι αγγίζει, μολύνεται. Όποιος έρχεται σε επαφή με αντικείμενα του ιδιωτικού της χώρου οφείλει να πλύνει τα ρούχα του και ο ίδιος να κάνει μπάνιο, παραμένοντας ωστόσο μέχρι το βράδυ ακάθαρτος.

Όλα όσα άγγιξε η γυναίκα στις μέρες της περιόδου της, πρέπει να καεί. Δεν πρέπει να πηγαίνει στην συναγωγή και δεν πρέπει να αγγίξει τα χέρια του ραβίνου με τα δικά της. Ο σύζυγος της δεν πρέπει να την πλησιάζει για να της παραδώσει κάτι. Στο τέλος της περιόδου οφείλει να πλυθεί τελετουργικά σε ένα ειδικό λουτρό (Mikveh) με την βοήθεια δυο γυναικών. Για τους ραβίνους η σεξουαλική επαφή κατά την διάρκεια αυτών των ημερών είναι αυστηρά απαγορευμένη. Κι αυτό γιατί μέσα από αυτήν την πράξη θα προκύψουν τερατογενέσεις.

Αλλά και στο Ταλμούδ βρίσκουμε κανόνες που αφορούν την έμμηνο ρύση: Αυτή διαρκεί κανονικά επτά ημέρες. Εκφράζεται με συμπτώματα όπως χασμουρητό, φτέρνισμα, πόνους στην περιοχή γύρω από το αφαλό, ρίγη. Η σεξουαλική πράξη απαγορεύεται αυστηρά. Για την γυναίκα που αιμορραγεί, προβλέπεται ένα εξαγνιστικό μπάνιο. Στην εβραϊκή θρησκεία το αίμα θεωρείται πηγή της ζωής και απαγορεύεται στους πιστούς να το αγγίζουν εκτός από τις περιπτώσεις που πρόκειται για θυσία.  Από την άλλη πλευρά το αίμα μπορεί να επενδυθεί ψυχικά αρνητικά, μιας και κυκλοφορεί στο σώμα μεταφέροντας την ασθένεια.

Αυτό είναι εμφανές στου μωσαϊκούς διατροφικούς νόμους όπου δίνεται μεγάλη σημασία στην συνεπή τήρηση των κανόνων της σφαγής των ζώων. Η ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται στις παρασιτικές και μολυσματικές ασθένειες από την σύγχρονη παθολογία, μοιάζει να απασχόλησε τον Μωυσή και να κυριάρχησε στις εντολές του που αναφέρονται στις υγιεινές πρακτικές των εβραίων. (Κανόνες διατροφής, κανόνες για τις θυσίες, απομάκρυνση του αίματος από το ζώο που σφαγιάζεται).

Η Mary Douglas αποδεικνύει ότι το κοινωνικό αντίβαρο στα τελετουργικά, στα οποία εκφράζεται η έγνοια για τα ανοίγματα στο σώμα – είναι η φροντίδα για την προστασία της πολιτικής και πολιτισμικής ενότητας μιας μειονότητας. Οι Ισραηλίτες υπήρξαν σε όλη τους την ιστορική πορεία μια σκληρά δοκιμαζόμενη μειονότητα. Οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις μαρτυρούν ότι αντιλαμβάνονται όλες τις σωματικές εκκρίσεις (αίμα, σπέρμα, κόπρανα, πύον) ως μιασματικές. Η φροντίδα τους για την ακεραιότητα, για την ενότητα και την καθαρότητα του φυσικού σώματος, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια κατάλληλη έκφραση της απειλής που αισθάνονταν ως προς την πολιτική/συλλογική τους οντότητα.

Στην καινή Διαθήκη ο Χριστός έρχεται σε ρήξη με τα παραδεδομένα, ισχύοντα ταμπού: Για παράδειγμα θεραπεύει μια γυναίκα που για χρόνια έχει συνεχώς περίοδο και δεν αρνείται την επαφή με ακάθαρτες γυναίκες.  Όμως παρόλα αυτά η χριστιανική εκκλησία βάδισε στο δρόμο της προγραφής και του αποκλεισμού. Κατά τον Μεσαίωνα η μηνιαία αιμορραγία της γυναίκας θεωρήθηκε ως τιμωρία για το προπατορικό αμάρτημα της Εύας. Αποτελούσε αμαρτία να εισέλθει στην εκκλησία όσο διαρκούσε η περίοδος της. Στον αντίποδα αυτού του μολυσματικού αίματος τέθηκε το ανδρικό, σωτήριο αίμα του Ιησού.

Ο αλχημιστής και γιατρός Παρακέλσιος (Paracelsus) το 1566 ήταν ακλόνητα πεπεισμένος πως δεν υπάρχει πιο βλαβερό δηλητήριο στον κόσμο από το αίμα της περιόδου. Ασθένειες όπως η σύφιλη, η λέπρα και ο λοιμός αιτιολογούνται ως αποτέλεσμα της επαφής με αυτό. Ο μαθητής του Helmot ονόμασε την γυναικεία αιμορραγία μηνιαία αποβλάκωση και πίστευε πως οι γυναίκες σε αυτήν την φάση παράγουν δηλητηριώδεις ατμούς. Στον 18^ο και 19^ο αιώνα η περίοδος θεωρήθηκε ως απόρροια μιας παθολογικής γυναικείας σεξουαλικότητας. Έτσι οι γυναίκες περιορίστηκαν στις αναπαραγωγικές τους δυνατότητες.

Ο γιατρός Elias von Siebold εξερευνούσε τους λόγους για τους οποίους η περίοδος έρχεται σε κάποια κορίτσια πολύ νωρίτερα και σε κάποια πολύ αργότερα. Ως λόγους για μια πρόωρη περίοδο αναφέρει την φτώχεια, την υγρασία στα σπίτια, την καθιστική ζωή αλλά και την ενασχόληση τους στην φαντασία με φιλήδονα σενάρια, χυδαία θεάματα και μυθιστορήματα, μια πρώιμη αφύπνιση της ερωτικής διάθεσης μέσα από άσεμνα αναγνώσματα και διηγήσεις.

Ακόμη θεωρεί υπεύθυνα την συχνή επίσκεψη στο θέατρο καθώς και την πρόωρη συναναστροφή με τους άνδρες. Αυτοί οι ισχυρισμοί μας παραπέμπουν στον φόβο που αισθάνονται οι άνδρες ενώπιον των γυναικών, οι οποίες ήταν εκείνη την εποχή στις απαρχές της χειραφέτησης τους.

Γύρω στο 1830 απαίτησαν για πρώτη φορά τα δικαιώματα τους στην παιδεία και στην ελεύθερη αγάπη. Μόλις το 1827 ανακαλύφθηκαν από τον Karl Ernst von Baer μέσα από συστηματικές μελέτες γυναικείων σωμάτων, νεκρών ή ζωντανών, τα γυναικεία αναπαραγωγικά κύτταρα και μαζί με αυτό η σημασία της σάλπιγγας ως καταλύτη στην διαδικασία της περιόδου.

Στον 19^ο αιώνα η παθολογία κέρδισε έδαφος καθοδηγώντας την έρευνα προς μια ακριβέστερη μελέτη του εσωτερικού του ανθρώπινου σώματος. Αυτή τη φορά δεν τοποθετείται στο κέντρο του ενδιαφέροντος η καθαρότητα και το μίασμα. Η περίοδος γίνεται αντικείμενο ιατρικού και ψυχολογικού ενδιαφέροντος και περιγράφεται ως φαινόμενο νευρικής φύσεως.

Με παρόμοιο τρόπο ο Richard Kraft-Ebing περιγράφει στις αρχές του 20^ου αιώνα την έμμηνο ρύση ως περιοδική τρέλα. Όμως και άλλοι γιατροί συμφωνούν στο ότι οι γυναίκες κατά την περίοδο τους είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στις ψυχώσεις ή άλλες ασθένειες του νευρικού συστήματος. Παραδειγματικά ο Windscheid γράφει: ‘’Είναι πολύ δύσκολο να βρούμε το όριο ανάμεσα σε μία συνηθισμένη υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος εξαιτίας της περιόδου και σε μια ψύχωση που συνδέεται με την περίοδο. Μερικές γυναίκες είναι τόσο υπερβολικά διεγερμένες, τόσο παθολογικές στην ψυχή τους, ώστε κανείς αμφιβάλει για την κανονική δόμηση του μυαλού τους’’.

Μιας και οι ωοθήκες είναι διαρκώς εκτεθειμένες σε ερεθίσματα, η γυναίκα θεωρήθηκε ευθύς εξαρχής ως άρρωστη, ως υστερική. Ο Eduard Pflueger θεώρησε ως αιτία της περιόδου μια νευρική αντανάκλαση η οποία ξεκινά από τι ωοθήκες και πίστευε πως ένας χρόνιος ερεθισμός του νευρικού συστήματος προκαλεί την αιμορραγία. Ως προς αυτά προστέθηκε η ιδέα πως σε κάποιες γυναίκες ενδυναμώνεται η πίεση για εγκληματικές πράξεις κατά την διάρκεια της περιόδου.

Μερικές διαπιστώσεις

Ένας μεμονωμένος άνθρωπος μπορεί ή δεν μπορεί να αναθεωρήσει τα πρότυπα των παραδοχών του. Είναι μια ιδιωτική υπόθεση. Οι πολιτισμικές κατηγορίες όμως είναι μια δημόσια υπόθεση. Δεν είναι εύκολο να αναθεωρούνται χωρίς αναστολές κι επιφυλάξεις. Στις πατριαρχικές μας κοινωνίες η περίοδος, η εγκυμοσύνη και η γέννα μετατράπηκαν σε ασθένειες. Μια βιολογική διαδικασία κερδίζοντας πολιτισμική σημασία χρησιμοποιείται ως μέσο δικαίωσης της γυναικείας υποτέλειας.

Αυτός ο ‘’φυσιολογικός’’ σεξισμός δικαιώνει τον έλεγχο του άνδρα πάνω στο γυναικείο σώμα, την καταπίεση της γυναίκας, τον αποκλεισμό της από πηγές μόρφωσης και εργασίας. Έτσι επιτυγχάνεται ταυτόχρονα ο εγκλεισμός της στο σπίτι και στην ιδιωτική σφαίρα.

Εκτός από την ιατρική και την θρησκεία η περίοδος δεν διερευνάται σε άλλους τομείς. Στην διαφήμιση το θέμα εμφανίζεται με την μορφή παρουσίασης προϊόντων υγιεινής.

Απόδοση από την γερμανική γλώσσα: Σκαρπίδης Κώστας