Αποσπάσματα από διάλεξη του καθηγητή Αιγυπτιολογίας και θεωρίας του Πολιτισμού Jan Assmann στο Δημαρχείο της πόλης της Βιέννης την 17 Νοεμβρίου 2004.

(Monotheismus und die Sprache der Gewalt: Wiener Vorlesungen Picus Verlag, 2006).

Στην πραγματικότητα είναι πιθανό ο μονοθεϊσμός να αναπτύχθηκε σταδιακά μέσα από τον πολυθεϊσμό.

Όμως στην βιβλική αναπαράσταση αυτοσκηνοθετείται (ο μονοθεϊσμός) ως άλμα και ως επαναστατική ρήξη, με μια ριζοσπαστικότητα, που όμοιά της δεν έχει παράγει η ανθρώπινη σκέψη.

Τέσσερις αιώνες παραμονής των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο σβήνει κάθε ιστορική συνέχεια με την προηγούμενη εποχή των Πατέρων.

Η Έξοδος από την Αίγυπτο αποτελεί μια ρήξη με όλες τις αιγυπτιακές παραδόσεις, η Αποκάλυψη του Νόμου στο όρος Σινά είναι μια ολοκληρωτικά νέα αρχή. Είναι το αντίθετο μιας βαθμιαίας εξέλιξης, μία θαυμαστή και από κάθε άποψη μια εξαιρετική ανάμιξη του θεού στην Ιστορία. Ένα γεγονός που διασχίζει εγκάρσια την αργή εξέλιξη των χρόνων και τέμνοντας τους, ορίζει νέες εποχές. Με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί ο πολιτισμός, πράγμα που αφορά την αυτοαντίληψη του, την αυτό-σκηνοθεσία του και πάνω από όλα την μνήμη του.

Σε αυτήν την αφηγηματική αυτό-σκηνοθεσία βρίσκεται ίσως το κλειδί για το πρόβλημα που μας απασχολεί εδώ: ο μονοθεϊσμός και η γλώσσα της βίας. Γιατί περιγράφουν τα βιβλικά κείμενα την ίδρυση και την επισφράγιση της μονοθεϊστικής θρησκείας με τόσο βίαιες εικόνες; Κατοικεί στην μονοθεϊστική ιδέα της αποκλειστικής λατρείας ενός μοναδικού θεού αντί ενός κόσμου θεών ή στον διαχωρισμό ανάμεσα σε αληθινή και μη αληθινή θρησκεία, έναν ορθό θεό και λανθασμένους θεούς – κάτι βίαιο;

Η επικαιρότητα αυτών των ζητημάτων είναι χειροπιαστή γιατί δεν είναι το παρελθόν αυτό καθαυτό που μας κινεί και προσανατολίζει τις πράξεις μας, αλλά η μορφή της μνήμης μας. Η επιστροφή της θρησκείας, την οποία βιώνουμε τις τελευταίες δεκαετίες, είναι συνδεδεμένη με τρομακτικό τρόπο με βία, μίσος, φόβο και παραγωγή εικόνων του εχθρού. Για αυτόν το λόγο δεν μπορούμε να αποφύγουμε το ερώτημα σχετικά με κάποιον δυνατό συσχετισμό ανάμεσα σε μονοθεϊσμό και βία.

Ενώπιον της επίκαιρης παγκόσμιας κατάστασης, δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια μας μπροστά στο ερώτημα εάν υφίσταται ένας συσχετισμός ανάμεσα στην αποκλειστική έννοια της αλήθειας που πραγματεύεται ο μονοθεϊσμός και στην γλώσσα της βίας.

Το ερώτημα μου επομένως είναι ποια είναι λειτουργία του ζητήματος της βίας εντός των κειμένων που ο βιβλικός μονοθεϊσμός διηγείται και μνημονεύει.

Υπογραμμίζω:

Δεν αναρωτιέμαι γιατί ο μονοθεϊσμός επιβλήθηκε με τόσο βίαιο τρόπο. Αλλά: γιατί η εξάπλωση του αναπαρίσταται και μνημονεύεται στην γλώσσα της βίας;

Το πρόβλημα που πραγματεύομαι δεν είναι η βία αλλά η γλώσσα της βίας, οι σκηνές από σφαγές, τιμωρίες, εξοστρακισμούς, αιματοχυσίες, εξαναγκαστικούς χωρισμούς μικτών γάμων και ούτω καθεξής. Με αυτές τις περιγραφές που βρίσκουμε στην Παλαιά Διαθήκη ο μονοθεϊσμός διηγείται την ιστορία της γέννησης και επιβολής του στον κόσμο.

Ήδη η εξαναγκαστική έξοδος από την Αίγυπτο μέσα από τις θεόσταλτες καταστροφές αλλά πολύ περισσότερο η πολεμική κατάκτηση της γης της Επαγγελίας,  ακόμη και η Αποκάλυψη στο όρος Σινά που αποτελεί την ιδρυτική πράξη της μονοθεϊστικής θρησκείας – στην οποία ανήκει η ιστορία του χρυσού εριφίου με τις βίαιες συνέπειες που προκαλεί – δίνουν το πλαίσιο της ισραηλιτικής εθνογένεσης και της εισαγωγής του Μονοθεϊσμού (που είναι το ένα και το αυτό πράγμα). Ένα πλαίσιο που αναπαρίσταται στην Βίβλο με όλα τα σημάδια της βιαιότητας.

Ακριβώς όταν δεν βλέπουμε αυτές τις αφηγήσεις ως ιστορικά γεγονότα, αλλά ως θρύλους και μύθους μέσω των οποίων μια κοινωνία κατασκευάζει ή ανακατασκευάζει το παρελθόν της, δίνοντας μια προοπτική στους στόχους και στα προβλήματα της – όταν τις αντιλαμβανόμαστε δηλαδή ως συμβολικές διηγήσεις – τίθεται πιεστικά το ζήτημα της σημασίας αυτών των αφηγήσεων. Επομένως αναρωτιέμαι για την σημασία αυτών των εικόνων. Γιατί διηγείται κανείς τέτοιου είδους ιστορίες; Τι μπορεί να σημαίνουν για την αυτοεικόνα της ομάδας που εκείνη την εποχή ζούσε με αυτές και μέσα σε αυτές; Και τι μπορούν να σημαίνουν για μας σήμερα; Δεν ισχυρίζομαι βέβαια πως ο μονοθεϊσμός έφερε την βία, το μίσος και την έννοια της αμαρτίας σε έναν κόσμο που μέχρι τότε ήταν ειρηνικός. Φυσικά, όπως όλοι γνωρίζουμε, ο κόσμος ήταν ήδη πριν από την γέννηση του μονοθεϊσμού γεμάτος βία, μίσος κι ενοχή.

Διαπιστώνω απλά και μόνο ότι ο μονοθεϊσμός είναι μία θρησκεία που μέσα στα κείμενα του εκκλησιαστικού δικαίου (Kανόνας), η θεματολογία της βίας, του μίσους και της αμαρτίας διαδραματίζουν έναν εντυπωσιακά μεγάλο ρόλο.

Και πως τα ζητήματα αυτά αποκτούν μια ειδική θρησκευτική σημασία, πράγμα που δεν συνέβαινε στις παραδοσιακές, ειδωλολατρικές θρησκείες. Σε αυτές υπάρχει βία σε συνάρτηση με το πολιτικό αξίωμα της κυριαρχίας, αλλά σε καμία περίπτωση σε σχέση με το ζήτημα του θεού ή της πίστης. Η βία σε αυτούς τους πολιτισμούς είναι ένα ζήτημα της πολιτικής εξουσίας, όχι της αλήθειας.

EΝΑΣ ΘΕΟΣ ΖΗΛΟΤΥΠΟΣ;

Η μετατόπιση του ασσυριακού δεσποτισμού στο επίπεδο του θεού και η νέα μορφή μιας αποκλειστικής δέσμευσης σε Έναν, ήταν για τους Ισραηλίτες μια πράξη απελευθέρωσης, που κατέστησε το Ισραήλ «εσωτερικά» ανεξάρτητο από εξωτερικούς Δεσπότες.

Σε αυτή τη μεταφορά αρθρώνεται ένα είδος πνευματικής αντίστασης, η οποία στο μέλλον αποδείχθηκε εξαιρετικά επιτυχής. Κατέστησε δυνατό για τους Ιουδαίους να αντέξουν την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και την εξορία. Και στην συνέχεια να επιστρέψουν και να δημιουργήσουν το δικό τους κράτος. Η διαφορά ανάμεσα σε έναν πραγματικό και έναν ανώριμο μονοθεϊσμό είναι όμως απλουστευτική. Μπορεί πράγματι ο αληθινός μονοθεϊσμός να μην είναι ζηλότυπος.

Αλλά ο βιβλικός θεός είναι ενθουσιώδης (El Qanna), διακρίνει ανάμεσα σε φίλο και εχθρό και καταδιώκει τις αμαρτίες των εχθρών του μέχρι την τρίτη ή και την τέταρτη γενεά. Τους φίλους του, τους αμείβει στο διηνεκές. Αυτό ίσως να μην είναι ένας πραγματικός μονοθεϊσμός, είναι όμως η καρδιά της Tορά* (Πεντάτευχος), επομένως αυτής της επαναστατικής σειράς σημασιών που θέλουμε εδώ να αναλύσουμε.

Γιατί αποτελεί το υπόβαθρο της παράδοσης μας, του πνευματικού μας κόσμου. Αυτό που ο Keel** ονομάζει «ζήλια» και θα ήθελε να το κρατήσει μακριά από τον «πραγματικό» μονοθεϊσμό, συναντά ακριβώς τον πυρήνα του θέματος που μας απασχολεί εδώ.

Που δεν βρίσκεται στο σημείο της ενότητας του Θεού αλλά στην οριοθέτηση και τον αποκλεισμό των άλλων, λανθασμένων, απαγορευμένων θεών.

Ο αποκλειστικός μονοθεϊσμός υπολογίζει πάντοτε τους άλλους θεούς, δηλαδή τα ανταγωνιστικά αιτήματά τους, σχετικά με ζητήματα αλήθειας κι εξουσίας. Τα οποία τα θεωρεί ασυμβίβαστα με αυτόν και τα οποία πρέπει να απορριφθούν, να καταπολεμηθούν και καταδιωχθούν.

Η ιδέα ενός ζηλότυπου Θεού δεν είναι σίγουρα κάποιο περιθωριακό και ήδη ξεπερασμένο στάδιο στην ιστορία του μονοθεϊσμού. Πολύ περισσότερο, σε αυτό το σημείο αγγίζουμε την κεντρική στιγμή της μονοθεϊστικής παράστασης για τον Θεό. Και μου φαίνεται εντελώς άστοχο να θεωρούμε αυτήν την ιδέα περί θεού ένα ιδίωμα της παλαιάς Διαθήκης αντιπαραβάλλοντας την με τον χριστιανικό Θεό της αγάπης. Η ζηλοτυπία του Θεού πηγάζει βεβαίως από την αγάπη του και πάντα η χάρη του είναι χίλιες φορές μεγαλύτερη από τον θυμό του. Είναι ένας Θεός αφιερωμένος, που αγαπάει με πάθος το λαό του και τον κόσμο και ξεχωρίζει ανάμεσα στον φίλο και στον εχθρό.

Σε ότι αφορά λοιπόν το ερώτημα μας σχετικά με τις ρίζες της γλώσσας της βίας στα βιβλικά κείμενα, μου φαίνεται αποφασιστικής σημασίας το μοτίβο ενός ένθερμου, κατά κάποιο τρόπο, ζηλότυπου Θεού.

Σε αυτό το μοτίβο αντιστοιχεί από την πλευρά του ανθρώπου η ιδέα του ενθουσιασμού για τον Θεό κι επομένως ένα από τα κεντρικά κίνητρα της βίας.

Και τα δύο, ανθρώπινος και θεϊκός ενθουσιασμός, εκφράζονται στην εβραϊκή γλώσσα μέσα από την ίδια ρίζα: ”qanna”.

Σε όλα τα σημεία πρόκειται για την επιτακτική απαίτηση του αποκλειστικού μονοθεϊσμού: «Κανένας άλλος Θεός». Σε αυτήν την πρώιμη φάση, σε εποχές που οι άλλοι θεοί γίνονταν κατανοητοί ως πέρα για πέρα πραγματικοί ανταγωνιστές του Ιεχωβά – και όχι ως υπερμεγέθη της φαντασίας – η λατρεία του Ενός και μοναδικού αποτελεί μια υπόθεση της απόλυτης πίστης και απόφασης. Αλλά και σε μεταγενέστερες εποχές – εποχές όπου κανείς είχε πλέον πειστεί για το ότι υπάρχει μόνον Ένας – δεν σταματά η υποταγή στον Έναν να αποτελεί μια υπόθεση της πίστης. Η εβραϊκή λέξη emunah, η οποία στην γλώσσα μας αντιστοιχεί στην έννοια της θρησκευτικής πίστης (Glauben), σημαίνει ακόμη τιμιότητα, σταθερότητα, ευσυνειδησία και συζυγική πίστη (Treue).

Η γλώσσα της βίας συναρτάται με την ζηλοτυπία και την πίστη, με τον φόβο αποπλάνησης και τις τρομακτικές απειλές τιμωρίας, που προβλέπονται για την έκπτωση, την απιστία και την μοιχεία. Ο γάμος είναι μια από τις καθοδηγητικές μεταφορές που χρησιμοποιούνται για αυτήν την καινούρια σχέση ανάμεσα στον Θεό και στον λαό του, ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο.

Να υπενθυμίσουμε πως, οι τιμωρίες που αφορούν την μοιχεία χαρακτηρίζονται από μια αγριότητα που απέχει έτη φωτός από τις αντίστοιχες ποινές που προβλέπει το Δίκαιο στην Αίγυπτο εκείνης της ιστορικής περιόδου.

«Οφείλεις να μην υποταχτείς σε κάποιον άλλον θεό. Γιατί ο Ιεχωβάς φέρει το όνομα ‘ο Ζηλότυπος’. Ένας Θεός που ζηλεύει είναι. Προφυλάξου από τους δεσμούς με τους κατοίκους της χώρας. Διαφορετικά θα σε προσκαλέσουν να παρευρεθείς, τις στιγμές που ασελγούν με τους Θεούς τους και προχωρούν σε θυσίες, κι εσύ θα γευτείς τα θυσιασμένα ζώα. Θα πάρεις γυναίκες για τους γιους σου από τις κόρες τους. Αυτές θα προβαίνουν σε ακόλαστες πράξεις με τους θεούς τους και θα αποπλανήσουν τους γιους σου σε ασέλγειες με τους Θεούς τους”. (Exodus 34, 12-16)

—

* Ο όρος Πεντάτευχος αποτελεί την ελληνική ονομασία των πέντε πρώτων βιβλίων της χριστιανικής Αγίας Γραφής τα οποία για τους Ιουδαίους συνιστούν το ενιαίο έργο που ονομάζεται Νόμος (εβρ. Τορά). Για πρακτικούς λόγους το έργο χωρίστηκε, πιθανότατα κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα, σε πέντε σχεδόν ισομεγέθη βιβλία και έτσι προέκυψε η Πεντάτευχος (βλ. λήμμα Βιβλικός Κανόνας όπου αρχικά η ιουδαϊκή γραφή αριθμούσε 24 βιβλία και κατόπιν 39).

Όταν πραγματοποιήθηκε η μετάφραση των Ο’ (εβδομήκοντα), τα πέντε βιβλία του Νόμου ονομάστηκαν με βάση το περιεχόμενο τους ως εξής:

Γένεσις (εξιστορεί τα γεγονότα από τη γένεση του κόσμου)

Έξοδος (εξιστορεί τα γεγονότα της εξόδου από την Αίγυπτο)

Λευιτικόν (περιέχει τη νομοθεσία των ιερέων της φυλής Λευί)

Αριθμοί (ονομασία που προέκυψε από την απαρίθμηση των ισραηλιτών που βλέπουμε στα κεφάλαια 1-4)

Δευτερονόμιον (“δεύτερος νόμος” ο οποίος δόθηκε στον Μωϋσή λίγο πριν το θάνατο του).

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια.

** Eλβετός Θρησκειολόγος, επιφανής μελετητής της Παλαιάς Διαθήκης και των προ-Xριστιανικών πολιτισμών.

ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ

Τα μέρη της Βίβλου σχετικά με τους Μακκαβαίους μας φέρνουν αντιμέτωπους με μια εντελώς διαφορετική, εκ διαμέτρου αντίθετη μορφή του ενθουσιασμού για τον Θεό. Η ιδέα αυτή διακηρύσσεται όχι στον φόνο (όποιων άλλων), αλλά στον θάνατο για τον Νόμο, το Μαρτύριο.

Μαρτύριο σημαίνει «πεθαίνω για τον Νόμο» και αποτελεί την έσχατη μορφή μιας ζωής σύμφωνης με τον Νόμο και εντός του νόμου. Μια εκδραμάτιση, που μετατρέπεται σε σενάριο διεξαγωγής της ζωής, μια εσωτερικευμένη γραφή.

Το Μαρτύριο, το οποίο σε μετέπειτα εποχές γίνεται ένα τόσο κεντρικό μοτίβο της Ιουδαϊκής και της χριστιανικής θρησκείας, εμφανίζεται για πρώτη φορά στους πόλεμους των Μακκαβαίων. Όμοια με το δραστήριο αντίστροφο κομμάτι του, που αφορά την θανάτωση άλλων για τον Θεό, το Μαρτύριο είναι ένα φαινόμενο – το οποίο είναι δυνατό μόνο στον ορίζοντα του αποκλειστικού μονοθεϊσμού  και της εντολής του «κανένας άλλος Θεός».

Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΩΣ ΤΕΚΜΗΡΙΟ

Η εντολή «κανένας άλλος Θεός» παραμένει έγκυρη ακόμη και όταν στην θέση των άλλων Θεών εμφανίζονται ο Διάβολος, η Σεξουαλικότητα, ο Υλισμός, η επιδίωξη για Εξουσία και Πλούτο και οι άλλες Πλάνες αυτού του κόσμου.

Εν κατακλείδι όλα αυτά που ανταγωνίζονται τον Έναν στην ενότητα και στην μοναδικότητα του. Γι’ αυτό το λόγο ο αποκλειστικός μονοθεϊσμός χρησιμοποίησε την σημασιολογία της ρήξης, της οριοθέτησης, της μεταστροφής. Μέσα σε αυτόν τον καταναγκασμό για απόφαση, στο χρέος της μνήμης και της διαρκούς εσωτερικής ανάκτησης, καθώς και μέσα στον φόβο της έκπτωσης και της λήθης – ριζώνουν τα κίνητρα της βίας, τα οποία εγκαταστάθηκαν βαθιά στο υπόβαθρο της πολιτισμικής σημασιολογίας των μονοθεϊστικών θρησκειών.

Η παλαιά Διαθήκη αποτελεί το ντοκουμέντο μιας κοινωνίας, η οποία μέσα από επαναλαμβανόμενες καταστάσεις ακραίας καταπίεσης (σκλάβοι στην Αίγυπτο), πραγματοποίησε μια μοναδική για εκείνη την εποχή πολιτισμική μεταμόρφωση. Αυτή η μεταμόρφωση αναπαραστάθηκε στην κωδικοποιημένη μνήμη της ως «saltus», ως άλμα σε μία ολοκληρωτικά νέα μορφή ύπαρξης, ένα είδος συλλογικής μεταστροφής.

ΜΕΤΑΣΤΡΟΦΗ, ΕΞΟΜΟΙΩΣΗ, ΠΡΟΣΗΛΥΤΙΣΜΟΣ.

ΤΟ ΑΓΧΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ.

Το αντίθετο της μεταστροφής είναι η εξομοίωση: Προϋποθέτει την πλήρη λήθη της ταυτότητας καταγωγής.

Αυτοί οι δύο ψυχολογικοί μηχανισμοί εγγράφονται με σαφήνεια σε πολιτισμικό επίπεδο στα κείμενα της παλαιάς Διαθήκης και ιδιαίτερα στο Δευτερονόμιο.

Το Δευτερονόμιο κυριαρχείται από μια έγνοια: Την φροντίδα για την μνήμη και το άγχος της λήθης. Ο συγγραφέας του επανέρχεται συνεχώς απευθυνόμενος στους αναγνώστες και στους ακροατές του στο ζήτημα της λήθης, προειδοποιώντας τους…, το να ξεχάσουν έχει την ίδια σημασία με το να εξομοιωθούν. Με τα ήθη και τα έθιμα και τις παραστάσεις της χώρας, στην οποία θέλουν να μετοικήσουν, δηλαδή την Χαναάν.

Αν μας είναι ξεκάθαρο ότι η γη της Επαγγελίας αποτελεί ένα σύμβολο για το παρελθόν (των Ιουδαίων) και για τους άμεσους γείτονές τους, οι οποίοι δεν πραγματοποίησαν ακόμη την μεταμόρφωση τους (από πολυθεϊστές σε  μονοθεϊστές) – τότε καταλαβαίνουμε πως η εξομοίωση και η λήθη έχουν την ίδια σημασία με μία παλινδρόμηση (έκπτωση) σε μια παλαιότερη μορφή ύπαρξης, πράγμα τρομακτικό για όλους αυτούς που μεταστράφηκαν. Πίσω από τον χαρακτηριστικό αντί-Χαναϊτισμό της παράδοσης του Δευτερονομίου στέκεται το πάθος της μεταστροφής, το πάθος μιας απόφασης που μετέβαλλε την ζωή. Ο φόβος της έκπτωσης και η αποφασιστικότητα να εξοντωθεί ο ειδωλολάτρης που κρύβει κανείς μέσα του.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

CULTURA FACIT SALTUS 

(Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΡΟΧΩΡΑΕΙ ΜΕ ΑΛΜΑΤΑ)

Ως ένα είδος πολιτισμικού άλματος στο επίπεδο μιας πρωταρχικής διάταξης αναπαριστά η Tορά την στροφή προς τον μονοθεϊσμό – και ποιός ξέρει εάν εμείς, που συλλογιζόμαστε τον μονοθεϊσμό σήμερα, δεν βρισκόμαστε στα μέσα μίας στροφής, η οποία σε μία μελλοντική στιγμή θα συνιστά ένα άλμα μιας διάταξης που να συγκρίνεται ως προς το μέγεθος της, με αυτήν που προέκυψε από την στροφή προς τον έναν Θεό.

Ίσως να είναι αυτή η μεταμοντέρνα συνείδηση – στο κατώφλι προς μια καινούρια ψηφιακή και παγκοσμιοποιημένη εποχή – αυτό που μας οδηγεί να δώσουμε λογαριασμό σχετικά με τα μωσαϊκά θεμέλια του δυτικού μας κόσμου.

Σε αυτήν την κατάσταση είναι σημαντικό να διασαφηνίσουμε ότι η βία στον μονοθεϊσμό δεν αποτελεί μια αναγκαία εγγεγραμμένη συνέπεια. Γιατί θα όφειλε να είναι βίαιος ο διαχωρισμός ανάμεσα στο αληθές και στο λανθασμένο; Η γλώσσα της βίας προέρχεται από την πολιτική πίεση, από τον οποίο ακριβώς ο μονοθεϊσμός θέλει να απελευθερώσει.

Ανήκει στην επαναστατική ρητορική της μεταστροφής, της ριζοσπαστικής στροφής και απομάκρυνσης, του πολιτισμικού άλματος από το παλιό στο νέο. Έχουμε προχωρήσει ήδη προ πολλού πέρα από αυτό το όριο. Δεν χρειαζόμαστε πλέον καμία ένθερμη όξυνση.

Ο σημασιολογικός δυναμίτης που κατοικεί στα ιερά κείμενα των μονοθεϊστικών θρησκειών, εκρήγνυται στα χέρια όχι των πιστών αλλά των φονταμενταλιστών. Για αυτούς είναι ένα ζήτημα πολιτικής εξουσίας και χρησιμοποιούν θρησκευτικά μοτίβα βίας για να προσελκύουν τις μάζες στο πλευρό τους. Η γλώσσα της βίας χρησιμεύει ως απόθεμα στον αγώνα για πολιτική εξουσία, για να κατασκευάζονται εικόνες εχθρών και να αποκομίζει φόβο και συνειδήσεις βυθισμένες στην απειλή. Για αυτό είναι πολύ σημαντικό να ιστορικοποιούμε αυτά τα κίνητρα, ανάγοντάς τα στην αρχική τους κατάσταση. Αξίζει να αποκαλύπτουμε το πώς γεννήθηκαν, για να περιορίζουμε την ισχύ τους.

«Ο ΜΩΣΑΪΚΟΣ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ Η ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΟΥ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΥ»

Carl Hanser Verlag, Muenchen 2003

Απoσπάσματα

 

«Αυτή η στροφή (από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό) δεν περιέχει μόνο θεολογικές εκδοχές με την έννοια μιας μετατροπής της παράστασης του θεού. Περιέχει και μία πολιτική διάσταση με την έννοια μιας μεταβολής από τις επιμέρους θρησκείες συγκεκριμένων πολιτισμών προς τις παγκόσμιες θρησκείες.

Η στροφή αυτή έχει ακόμη έναν χαρακτήρα τεχνικής διαμεσολάβησης. Μια στροφή από τις λατρευτικές θρησκείες στις θρησκείες των ιερών κειμένων, που δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την επινόηση της γραφής και την συνεπή της χρήση προς κωδικοποίηση των εξ αποκαλύψεως αληθειών. Όλες οι μονοθεϊστικές θρησκείες, και ο Βουδισμός, βασίζονται σε έναν κανόνα ιερών κειμένων. Ως προς αυτό υπεισέρχεται μια ψυχοϊστορική στιγμή που αναδείχτηκε κυρίως από τον Φρόυντ:

«H στροφή προς τον μονοθεϊσμό με τις ηθικές του απαιτήσεις, του τονισμού του εσωτερικού ανθρώπου και του χαρακτήρα του ως «θρησκεία του πατέρα», συνδέεται με μια νέα πνευματική στάση και μια νέα διάσταση του ψυχισμού που επηρέασαν αποφασιστικά την εικόνα του ανθρώπου στον δυτικό πολιτισμό».

«Ο Μωσαϊκός διαχωρισμός δεν αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός που άλλαξε τον κόσμο μια για πάντα, αλλά είναι μια ρυθμιστική ιδέα, η οποία επέδρασε δια μέσου των αιώνων αλλάζοντας τον κόσμο. Μόνο υπό αυτήν την έννοια μπορεί να μιλήσει κανείς για μονοθεϊστική στροφή. Δεν συμπίπτει με κάποια ιστορική στιγμή που μπορούμε να την χρονολογήσουμε με ακρίβεια και σε καμία περίπτωση με τα βιογραφικά στοιχεία κάποιου ιστορικού προσώπου με το όνομα Μωυσής».

«Αυτή η αποκλειστική αλήθεια είναι το πραγματικά καινούριο στοιχείο. Ο χαρακτήρας της ως αποκλείουσα και αποκλειστική αλήθεια εμφανίζεται στον τρόπο με το οποίο η ίδια ανακοινώνεται και κωδικοποιείται. Σύμφωνα με τον τρόπο που κατανοεί τον εαυτό της – «αποκαλύπτεται» στην ανθρωπότητα. Κανένας δρόμος δεν θα μπορούσε να οδηγήσει τους ανθρώπους – μέσα από την σωρευμένη εμπειρία των γενεών – και μέσα από την δική τους δύναμη σε αυτόν τον σκοπό.

Αυτή η αλήθεια αποτυπώθηκε στον κανόνα των ιερών κειμένων, γιατί κανένα λατρευτικό και κανένα τελετουργικό δεν θα ήταν σε θέση να διατηρήσει την εξ αποκαλύψεως αλήθεια δια μέσου των αιώνων.

Από την δύναμη αυτής της αλήθειας που συμπεραίνει για τον κόσμο, άντλησαν οι καινούριες ή οι δευτερεύουσες θρησκείες την ανταγωνιστική τους ενέργεια, η οποία τους καθιστά δυνατό να αναγνωρίζουν το Λανθασμένο και να το εξοστρακίζουν. Και να διατυπώνουν ρητά το Αληθές εισάγοντας το σε ένα κανονιστικό οικοδόμημα φτιαγμένο από κατευθυντήριες γραμμές, δόγματα, κανόνες ζωής και ιερές διδασκαλίες.

Στη βάση αυτής της ανταγωνιστικής ενέργειας και από την σίγουρη γνώση σχετικά με αυτό που είναι ασύμβατο με την αλήθεια – αντλεί αυτή η αλήθεια το βάθος της, την καθαρή περίμετρο της και την δύναμη προσανατολισμού που καθοδηγεί τις πράξεις της.

Γι’ αυτό το λόγο θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς τις νέες θρησκείες ως θρησκεία που εναντιώνεται. Αυτές και μόνον αυτές οι θρησκείες έχουν ταυτόχρονα με την αλήθεια που ανακοινώνουν ένα Απέναντι, το οποίο πολεμούν.

Μόνον αυτές γνωρίζουν ειδωλολάτρες και Εθνικούς, παραπλανητικές διδασκαλίες, σέκτες, προλήψεις, μαγεία, άγνοια, ειδωλολατρία, απιστία και αιρέσεις.

Όλες αυτές οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να παρουσιαστούν και να συκοφαντηθούν οι μορφές με τις οποίες εμφανίζεται το Αναληθές. Για να το καταδιώξουν και να το αποκλείσουν.

«Αναμφισβήτητα εισήγαγαν ταυτόχρονα ένα νέο είδος μίσους στον κόσμο: το μίσος για τους εθνικούς και τους ειδωλολάτρες, για τους ναούς τους, τα τελετουργικά και τους θεούς τους. Εάν απορρίπτουμε τέτοιες σκέψεις ως αντισημιτικές, αυτό μας συμβαίνει γιατί πιεζόμαστε από απαγορεύσεις που αφορούν την σκέψη. Κινδυνεύουμε έτσι να περιορίσουμε επικίνδυνα τον ιστορικό στοχασμό.

Η ικανότητα να σχετικοποιούμε τον εαυτό μας και να τον θέτουμε ως ιστορικό αντικείμενο έρευνας είναι η προϋπόθεση κάθε πραγματικής ανεκτικότητας».

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΜΩΣΑΪΚΟΥ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ

Ο Αιγυπτολόγος Jan Assman και οι κριτικοί του.

Ένας Θεός, μια Αλήθεια, μια Απάντηση

Αποσπάσματα

 

Με μωσαϊκό διαχωρισμό ο Άσμαν δεν χαρακτηρίζει τον χωρισμό ανάμεσα σε έναν και πολλούς θεούς, αλλά κατά κύριο λόγο την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο ορθό και το λανθασμένο στην θρησκεία. Ανάμεσα στον αληθινό Θεό και στους παραχαραγμένους θεούς, ανάμεσα στην ορθή διδασκαλία και την θεολογία της πλάνης.

«Το αποφασιστικό σημείο δεν είναι η ενότητα αλλά η αποκλειστικότητα, η αποκλειστική και αποκλείουσα αλήθεια. Αυτή η αλήθεια καταφάσκει: Αληθινός είναι ο ένας Θεός, αναληθής είναι ο πολυθεϊσμός.

Ο αποκλειστικός χαρακτήρας της μονοθεϊστικής χριστιανικής θρησκείας εκφράζεται με σαφήνεια στην πρώτη εντολή. «Είμαι ο Kύριος και ο Θεός σου. Οφείλεις να λατρεύεις μόνον εμένα για Θεό σου».

Αυτή η έλλειψη ανοχής απέναντι σε άλλους θεούς ήταν – αυτό μας εξηγεί ο Άσμαν – κάτι εντελώς Καινούριο. Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε αληθές και αναληθές ονομάζεται μωσαϊκός γιατί συνδέεται με την Παράδοση του Μωυσή. Για τον οποίο δεν γνωρίζουμε καν αν υπήρξε ως ιστορικό πρόσωπο.

Όμως στην πραγματικότητα δεν επινόησε ο Μωυσής τον μονοθεϊσμό, αλλά πριν από αυτόν ο Φαραώ Αμένοπις ΙV, ο οποίος άλλαξε το όνομα του σε Έχνατον. Ενώ όμως ο Μωυσής άφησε ένα εξαιρετικό ίχνος στην μνήμη όλων των εποχών φτάνοντας μέχρι την θεωρία της θρησκείας του Φρόιντ, ο Έχνατον ως ένας Φαραώ της ιστορίας έσβησε από την πολιτισμική μνήμη».

Για τον Άσμαν δεν είναι τόσο σημαντικό η κριτική του μονοθεϊσμού. Αυτό που τον ενδιαφέρει περισσότερο είναι η ανάλυση του επαναστατικού του χαρακτήρα. Ο μονοθεϊσμός κατοικείται από μια δύναμη άρνησης, μια ανταγωνιστική ενέργεια, η οποία εισάγει τον δια-χωρισμό ανάμεσα σε αληθές και αναληθές σε μία σφαίρα, εντός της οποίας οι άνθρωποι δεν είχαν μέχρι τότε ποτέ σκεφτεί το ζήτημα της αλήθειας με αυτόν τον τρόπο.

Το πρωταρχικό κείμενο του μωσαϊκού διαχωρισμού στη θρησκεία είναι – σύμφωνα με τον Άσμαν – η ιστορία της Εξόδου των ισραηλιτών από το βασίλειο της Αιγύπτου.

Ο Άσμαν δεν κουράζεται να υπενθυμίζει στον αναγνώστη πως μέλημα του δεν ήταν η αναίρεση του μωσαϊκού διαχωρισμού, αλλά η εμβάθυνση στην εργασία της μνήμης, το φως πάνω στο απωθημένο. Ταυτόχρονα υποστηρίζει για την εποχή μας την ανάγκη μετουσίωσης αυτού του απόλυτου διαχωρισμού.

Δεν μπορούμε πλέον να επικαλούμαστε απόλυτες αλήθειες, παρά μόνον σχετικές αλήθειες που υπηρετούν την ζωή μας. Οφείλουμε να διατηρήσουμε τη διαφορά ανάμεσα σε αληθές και ψευδές, αλλά δεν μπορούμε να θεμελιώνουμε αυτήν την διαφορά σε οριστικές και αμετάκλητες εγγεγραμμένες Αποκαλύψεις.

Εάν ο μωσαϊκός διαχωρισμός οφείλει να παραμείνει μια συνθήκη προόδου για την ανθρωπιά μας, τότε πρέπει να γίνει το αντικείμενο ενός αδιάλειπτου στοχασμού και επαναπροσδιορισμού με την έννοια μιας «διαλογικής ρευστοποίησης».

Απόδοση από τη Γερμανική γλώσσα: Σκαρπίδης Κώστας