Eckhard Schiffer Dr. Medizin – Rudolf Suesske Diplom Psycholog. 

“An den Ufern der Sinnlosigkeit”

“Στις όχθες της απώλειας νοήματος – Το κοινό στοιχείο στις διαφορετικές εξαρτήσεις”

 

Τα πεδία της εξάρτησης παραλλάσσονται, όμως κοινό στοιχείο παραμένει η δομή τους: μια πείνα (κυριολεκτικά και μεταφορικά) για όλο και περισσότερους και εντονότερους ερεθισμούς που συνοδεύεται από το συναίσθημα πως δεν επέρχεται ποτέ κορεσμός. Το συνολικό βίωμα περιστρέφεται γύρω από το σύμπτωμα, για παράδειγμα την εξασφάλιση, κατανάλωση και τον εμετό της τροφής ή τα τυχερά παιγνίδι και τα φρουτάκια. Οι υπόλοιποι τομείς της ζωής και της εμπειρίας χάνουν το χρώμα τους και παραμένουν σε αφάνεια.

Αν αντιληφθούμε αυτές τις διαταραχές ως ανικανοποίητη, ”αποξενωμένη πείνα” για εμπειρία, μας εμφανίζονται τότε και άλλες κλινικές εικόνες σε έναν νέο συσχετισμό. Ο αριθμός των νεαρών ατόμων που επισκέπτονται ψυχοθεραπευτές, αναζητώντας προσανατολισμό επικαλούμενοι έλλειψη κινήτρων και φαντασίας, αυξάνεται. Οι εκπαιδευτικοί επισημαίνουν ληθαργικές καταστάσεις και μειωμένα ενδιαφέροντα προς το τέλος της εφηβείας. Νεαρότεροι μαθητές παρουσιάζουν συχνά ασύστολες εκρήξεις επιθετικότητας εναντίον συμμαθητών τους και ξεσπούν σε αντικείμενα.

Αυτοί που δεν καθησυχάζουν την πείνα τους με αλκοόλ, χάπια κτλ, ανατρέχουν σε ακραίες εμπειρίες διέγερσης, για να ξεφύγουν από την άχρωμη, ρυθμισμένη καθημερινότητα: υπερβολικές ταχύτητες με αυτοκίνητα ή μηχανές, ενθουσιώδεις στιγμές όταν κερδίζουν στα ”φρουτάκια” και απόλαυση ταινιών τρόμου και βίας. Ανεξάρτητα από το πως εμφανίζονται τα συμ – πτώματα, με θορυβώδη τρόπο ή καταθλιπτικά, η εμπειρία φέρει το στοιχείο του ανικανοποίητου και αναζητείται εκ νέου με περισσότερη ένταση.

Η κλινική εμπειρία μας δείχνει πως οι εξαρτητικές πρακτικές δεν ικανοποιούν γιατί έχουν χαρακτήρα υποκατάστατου. Την τάση για επανάληψη και για ακόμη ”περισσότερο”, τη βλέπουμε σήμερα κυρίως ως συμπεριφορά που σχετίζεται με τη διαταραχή του αισθήματος αυτοεκτίμησης παρά ως υποκατάσταση σεξουαλικής διέγερσης.

Απώλεια νοήματος στο παρόν μας

Απώλεια της ελπίδας και ελλείμματα στη φαντασία, περιορισμένος ενθουσιασμός και πρωτοβουλία, μπορούν να ερμηνευθούν ως μορφές αντίδρασης σε έναν κόσμο όπου η απόδοση, οι ρυθμοί ανάπτυξης και η πρόοδος αποτελούν σχέδια, των οποίων το νόημα δεν είναι και τόσο σαφές. Έχουμε όλο και περισσότερα αγαθά και δυνατότητες, γνωρίζουμε όμως όλο και λιγότερο ποιοί είμαστε. Η ”δέσμευση” ως προς τις αξίες μιας σωστής ζωής μειώνεται συνεχώς. Η τεχνική και η επιστήμη απο – μαγικοποίησαν τον κόσμο.  Η απελευθέρωση από τον φόβο των θεών και την απειλή της φύσης, οδήγησε τον άνθρωπο στις όχθες της απώλειας νοήματος, πράγμα που ενδυναμώνει ”υπαρξιακούς φόβους”. 

Δεν μπορούμε να αναστρέψουμε την απώλεια νοήματος, να ξαναμαγέψουμε τον κόσμο και να παραδώσουμε την ευθύνη που μας αντιστοιχεί σε Έναν ή περισσότερους θεούς. Όλες οι μόδες αυτού του είδους (αστρολογίες, μαγείες, New Age) οδηγούν μακροπρόθεσμα σε βαθύτερο κενό – αυτό μας δείχνουν τουλάχιστο οι νεαροί ασθενείς μας.

Ποιος είναι όμως ο τόπος όπου αποκτούμε τη βασική εμπειρία νοήματος χωρίς να χρειάζεται να την παράγουμε, αλλά να μας δίνεται ως δώρο; Αυτή είναι – και τη θεωρούμε σημαντική και ως προς την πρόληψη της εξάρτησης – η αδιατάραχτη εμπειρία της ασφάλειας και της εμπιστοσύνης στην πρώτη παιδική ηλικία. 

Ένα παιδί οφείλει να αγαπηθεί και να αναγνωριστεί γι αυτό που είναι και όχι γιατί είναι όμορφο ή γιατί του αρέσει η καθαριότητα από πολύ μικρό ή γιατί μίλησε σχετικά γρήγορα. Στην πρωταρχική εμπιστοσύνη ριζώνει η αναζήτηση νοήματος ως προς τους ανθρώπους και τα πράγματα του κόσμου αυτού. 

Όποιος έχει την εμπειρία να αισθανθεί πως αξίζει ως προς αυτό που είναι μπορεί να χαθεί χωρίς κίνδυνο, να αναδυθεί παίζοντας. Αυτό το νόημα που δωρίστηκε  μέσα από την αναγνώριση του παιδιού στο σύνολο του ως πρόσωπο, διακινδυνεύεται από άγχη καταστροφής στα οποία είναι εκτεθειμένοι οι γονείς. Οι γονείς συναντούν την ανώνυμη απειλή εκεί όπου αυτή εμφανίζεται δυνατό να κυριαρχηθεί. Δηλαδή στα δικά τους κομμάτια επιθετικότητας και σε αυτά των παιδιών τους. Η επιθετικότητα αυτή δημιουργεί φόβους οι οποίοι αντιμετωπίζονται αμυντικά. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι και μορφές άμυνας. Ο πιο γνωστός είναι η απώθηση, αυτό σημαίνει πως η δική μας επιθετικότητα εξορίζεται στο υπόγειο του ασυνειδήτου. Τα κλειδιά όμως του υπογείου μπορεί να σπάσουν σε καταστάσεις πειρασμού, όπως στη αριστερή λωρίδα κυκλοφορίας στον αυτοκινητόδρομο, στα ποδοσφαιρικά γήπεδα και σε παρόμοιες καταστάσεις στις οποίες ξεσπάει εντελώς ξαφνικά η ανομολόγητη καταστροφική βία. Απωθημένη εκ των προτέρων η επιθετικότητα ξεσπά εντελώς παρορμητικά. Δεν είχε ποτέ την ευκαιρία να εκλεπτυνθεί, να μετουσιωθεί σε κάποια κοινωνική δραστηριότητα. Η απώθηση όμως σημαίνει και μια απώλεια ενέργειας που είναι απαραίτητη για την αυτόνομη δραστηριότητα που διαμορφώνει τη ζωή.

“Αν πρέπει να κρατάω συνεχώς κλειστές τις πόρτες στο υπόγειο, δεν μπορώ να διαμορφώσω μια όμορφη κατοικία.’’

Ένας άλλος τρόπος άμυνας είναι η προβολή. Αυτό που δεν μπορούμε να αποδεχτούμε σε μας, το καταλογίζουμε στο σύντροφο, στον ξένο, στον εκπρόσωπο της μειονότητας.

Στο βαθμό που η επιθετικότητα των γονέων αυξάνεται, αυξάνεται και η αναγκαιότητα αμυντικής στάσης απέναντι της σε σύγκριση με το παρελθόν, και ταυτόχρονα τα παιδιά γίνονται μέρος του αμυντικού συστήματος των γονέων. Αυτό σημαίνει την εξορία για σημαντικά κομμάτια της προσωπικότητας των παιδιών. Δηλαδή το παιδί δεν γίνεται αποδεκτό ως συνολικό πρόσωπο αλλά μόνο κάτω από την προϋπόθεση πως θα καταβάλλει ένα τμήμα σύμφωνο με την αμυντική διάταξη των γονέων του.

Μη προσαρμοσμένος αυθορμητισμός ή επιθετικότητα από την πλευρά του παιδιού διώκονται από την σφαίρα της πρωταρχικής εμπιστοσύνης. Το νόημα δεν δωρίζεται αλλά πληρώνεται με την προγραφή σημαντικών κομματιών της προσωπικότητας του. Έτσι η αίσθηση του Εαυτού και η δυνατότητα ανάπτυξης του ανθρώπου βλάπτονται και προδιαγράφεται μια σημαντική παθολογία του αισθήματος αυτοεκτίμησης με την έννοια μιας ναρκισσιστικής διαταραχής.

 

Απόδοτικότητα και λεηλασία του Εαυτού

Ήδη πριν από 70 χρόνια ο Freud στο δοκίμιο του ” Η δυσφορία στον πολιτισμό” παρατηρούσε: ”Οι άνθρωποι το πήγαν τόσο μακριά με την κυριάρχηση των δυνάμεων της φύσης ώστε με τη βοήθεια της να μπορούν να αλληλοεξοντωθούν μέχρι τον τελευταίο. Αυτό το γνωρίζουν oι άνθρωποι και αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της παροντικής τους ανησυχίας, της δυστυχίας τους και της φοβικής τους διάθεσης”.

Αυτό που κάποτε πίεζε τους ενήλικες ως φόβος και ανησυχία συναντάει σήμερα τα παιδιά στη πιο πρώιμη φάση της ανάπτυξης τους. Είναι εξαναγκασμένα να συνεισφέρουν στο αμυντικό σύστημα των γονέων τους πληρώνοντας για αυτό με την απώλεια του δικού τους αυθορμητισμού. Στις όλο και μικρότερες οικογένειες τα παιδιά καλούνται να παρέχουν όχι μόνο αμυντικές διεργασίες.

Αποδοτικότητα σε όλες τις μορφές αποκτά σχεδόν μαγικό χαρακτήρα:

” Εάν είμαστε επιμελείς ή τουλάχιστον ένας από εμάς στην οικογένεια είναι επιμελής τότε θα καταφέρουμε να κυριαρχήσουμε στο μέλλον”. Το βίωμα της δικής μας αδυναμίας μειώνεται μέσα από τις αποδείξεις αποδοτικότητας σε έναν συγκεκριμένο τομέα. Μιας και το αποτέλεσμα της ειδωλοποίησης της απόδοσης είναι η αντιμετώπιση του άγχους και όχι η επεξεργασία του, αυτή δεν γνωρίζει ούτε μέτρο, ούτε όριο. Τα νεαρά άτομα αναπτύσσουν με αυτόν τον τρόπο ένα ιδεώδες του Εγώ που τα υπερφορτώνει και στο οποίο δεν μπορούν να ανταποκριθούν με αποτέλεσμα να αντιδρούν με περισσότερο ή λιγότερο άρνηση.

Λεηλατημένα από την αμυντική τοποθέτηση που εξυπηρετεί τους γονείς, απαντούν με αυξημένη ανησυχία, επιθετικότητα και διχασμένη κοινωνικότητα, αργότερα μερικές φορές με απάθεια και ανηδονικότητα.

 

Απόδοση από τη γερμανική γλώσσα: Σκαρπίδης Κώστας